De derde Nieuwsbrief van Onvoltooid Verleden. Vandaag de eerste blog en een artikel met een waarschuwing.
Namens de redactie wens ik u een uitstekend 2009.
Marten Buschman
Den Haag, 22 december 2008
Wouter de Koning
Evart van Dieren vs. Herman Gorter en de rest van de wereld
‘Arbeiders, pas op voor Herman Gorter!’
In De waanzinnige waereld (1919) neemt Evart van Dieren de pen ter hand om het kwaad te bestrijden; het socialisme, volgens hem een ‘besmettelijke zielsziekte’. De arbeider moet hiertegen worden beschermd.
Sommige mensen, baanbrekende medici bijvoorbeeld, worden postuum gelauwerd. Andere mensen worden ook na hun dood volledig genegeerd. Voor Van Dieren (1861-1940) geldt dat laatste.
Van Dieren was een arts met een eigen praktijk. Daarnaast schreef hij enkele boeken waarin hij als polemist hard tekeer gaat. Als eerste reageert hij op een medisch rapport over tropenziektes. Daarna valt zijn pen uit naar verschillende medici, Sigmund Freud, communisten, socialisten en alle volgelingen ervan. Eigenlijk hanteert de auteur zijn pen als zwaard tegen de rest van de wereld.
Begin 2008 zette een recente biografie de vergeten publicist Van Dieren even in de belangstelling. Maar zijn biografie draagt de twijfelachtige titel ‘Een kroniek van het falen’. En auteur Jaap Bos (Universiteit Utrecht) is duidelijk over Van Dieren. Zo heet het eerste hoofdstuk: ‘De geboorte van een mislukkeling’.
‘Volksverdommers’
Terug naar Van Dieren zelf. Want De waanzinnige waereld van Van Dieren is prachtig ‘gedachtevoedsel’ voor historici en letterkundigen. In het boek worden Roland Holst en Gorter stevig aangevallen, maar niet om hun literaire werk. Van Dieren doet Gorters ‘Mei’ weliswaar af als ‘goedkoop succes’, maar gaat niet in de gedichten. Hij valt beide letterkundigen aan omdat zij een ‘besmettelijke zielsziekte’ verspreiden.
Volgens Menno ter Braak voelt de lezer in de woorden van Van Dieren de ‘machteloze, eerlijke woede van een moralist’. Van Dieren wil arbeiders beschermen tegen ‘het socialisme’. Gorter wordt beschreven als een ‘7de rangs pamflette-schrijver ingeschrompelden “dichter”, maar ook als een ‘volksophitser’ en ‘volksflikvlooier’. Gorters visioen waarin arbeiders de weg naar de nieuwe wereld wijzen, bezorgt Van Dieren angstzweet en razernij. Hij noemt het ‘misdadig om menschen zonder geestelijke ontwikkeling te durven wijsmaken, dat zij geschikt zijn voor het voeren van de heerschappij’. Ook storend noemt hij de mening van Gorter dat arbeiders geweld mogen gebruiken. Volgens Gorter mag dat ‘als het wezenlijk heil onzer klasse er door bevorderd wordt’.
Socialisten als Gorter en Roland Holst ‘moeten het hebben van de ontevredenheid’, meent Van Dieren. Roland Holst wordt beschreven als een dame die hoort bij ‘volksverdommers en de huichelaars’. Maar wel een ‘zielszieke dame’, een ‘valsche profetes’. Met een veel te groot landhuis, weet Van Dieren de lezer nog snel te melden in zijn slotwoord.
Linkse kerk
Was Van Dieren een ‘mislukt mens’? Dat zou kunnen, maar interessanter is de vraag of Van Dieren echt zo erg buiten de boot viel. In hoeverre spelen politici die steeds spreken over een ‘linkse kerk’ in Nederland niet met dezelfde kaarten als Van Dieren? Was Van Dieren alleen in zijn standpunt dat het socialisme een gevaarlijk goedje was? Zeker niet. En de aversie tegen het socialisme is niet iets dat enkel tot het verleden behoort.
Uit de biografie van Jaap Bos blijkt vooral dat Van Dieren te veel een solist blijft. En dat hij te ver doorgaat in zijn aanvallen. Van Dieren kan dus ook worden omschreven als een populist met een slecht gevoel voor timing. En de scheidslijn tussen een ‘mislukking’ en een ‘grote leider’ is soms zeer dun. Dat heeft de geschiedenis wel duidelijk gemaakt.
Voor de lezer die glimlacht als op verouderd papier het socialisme te vuur en te zwaard wordt bestreden, is ‘De waanzinnige waereld’ zeker een keer het aanschaffen waard. De biografie van Jaap Bos biedt daarbij leuke achtergrondinformatie.
Meer informatie
De waanzinnige Waereld – Een zielkundige ontleding van de huidige socialisten en hunne voorgangers’ – Evart van Dieren (F. Van Rossen, Amsterdam, 1919). Antikwarisch nog volop te verkrijgen, klik hier.
‘Evart van Dieren, een kroniek van het falen’ – Jaap Bos (Amsterdam University Press, 2008)
Internetbiografie over Evart van Dieren (Jaap Bos), op de website van het Biografisch Woordenboek van nederland van het Instituut voor de Nederlandse Geschiedenis.