Voor het beroemde Franse chanson Le Temps de Cerises geldt iets vergelijkbaars, maar dan net weer anders: het wordt nog altijd met enige regelmaat door steeds nieuwe artiesten uitgevoerd, maar dat het lied ooit deel uitmaakte van het socialistisch repertoire en in socialistische oren rechtstreeks naar de Commune verwees, lijkt inmiddels vrijwel vergeten. Het lied Bloedige Sneeuwvlokken tenslotte, verwijst als enige van deze drie rechtstreeks en ondubbelzinnig naar de geschiedenis van de Commune. Misschien is dat dan ook de reden waarom juist dit lied, in tegenstelling tot de twee eerder genoemden, spoorloos uit het collectief geheugen verdwenen is.

Bloedige Sneeuwvlokken
Wie verantwoordelijk was of waren voor de tekst en muziek van het Nederlandstalige Bloedige Sneeuwvlokken is onbekend. Het lied dook in 1872 op in Vlaanderen en was al direct bij verschijnen opgedragen ‘Aan de Nagedachtenis der Slachtoffers der Commune’. Dat die dubbelzinnig te lezen opdracht verwees naar de 20.000 Parijse communards die hun nederlaag met de dood hadden moeten bekopen, en niet naar de circa honderd gegijzelde priesters en politieagenten die de Commune om het leven bracht, zullen de socialistische zangers wel zonder nadere uitleg begrepen hebben. Het lied ontstond hoogstwaarschijnlijk naar aanleiding van de eerste herdenking van de Commune, die in het voorjaar van 1872 door de verschillende afdelingen van de Eerste Internationale ook in België werden georganiseerd. Het bezingt het droeve lot van drie weduwen van gesneuvelde strijders voor de Commune, die radeloos van verdriet ronddolen, al dan niet begeleid door kindergeschrei, terwijl koude sneeuw de graven van hun vermoorde geliefden toedekt.

Daalt de sneeuw in dikke vlokken neder.
In d’enge hut, gezeten bij de haard,
wiegt d’arme vrouw haar lieve wichtjes teder,
heeft buur en vriend zich al bij ’t  vuur geschaard.
’t Is alles stil… een ieder schijnt te dromen,
elk vraagt zich af: men hoort van Piet nooit meer.
Waar blijft hij toch? Wat is hem overkomen?-
Helaas! Hij ging en nimmer keert hij weer…

Refrein:
Daal koude veder,
op aarde neder,
daal, blanke sneeuw, als troosting in ’t verdriet,
en dek de graven   
waar al die braven,
die heldenschaar de eeuw’ge slaap geniet.

Weêr daalt de sneeuw… en in haar sombre woning
leest Rosa nog een vroegre minnebrief
van hem die door de grillen van een koning
op ’t slagveld stierf – haar een’ge minnaar lief.
Bij ’t minst gerucht verschrikt zij, angstig luistrend.
Doch nutteloos, haar treuren helpt niet meer;
de arme meid, zij stierf, zijn name fluistrend:
vaarwel, mijn vriend, gij ook keert nimmer weer.

Refrein

Weêr daalt de sneeuw… en als een’ zinnelooze
dwaalt Lena rond, wanhopend, ongetroost;
‘waar, roept zij steeds, waar schuilt die laffe booze
die me hem ontnam, de vader van mijn kroost?’
Doch niet één straal van hoop strekt haar ten rade,
haar kleinen zelf – begrijpend moeders zeer –
die schreien ook en vragen hunnen vader…
Ook hij vertrok, en nimmer keert hij weer.

Refrein

Nog daalt de sneeuw… en als gemene moorders
wordt op het sombre strafuitvoeringsplein,
’t verwonnen volk, als vuige rustverstoorders
ter dood gebracht – alsof het schurken zijn.
Zij die weleer voor ’t Recht te velde trokken,
tot ’s mensen heil, sinds eeuwen twisteziek:
zij vielen, ja, doch moedig, onverschrokken,
met d’heilge kreet: ‘Lang leev’ de Republiek!’

Ook zonder bladmuziek moge duidelijk zijn dat het hier bepaald geen opzwepend strijdlied betreft, maar eerder een tranentrekkende smartlap. In een kennelijke poging om de identificatie van de beoogde Vlaamse zangers met de gebeurtenissen in Parijs te vergemakkelijken, zijn de namen niet Frans, maar Nederlands: de gesneuvelde strijder heet Piet, het meisje dat haar eerste en enige liefde beweent heet Lena en de alleen achtergebleven moeder Rosa. Hier treedt de klassenstrijd naar voren als fataal drama. Wel een drama overigens waarin de rolverdeling helder en overzichtelijk is: de edele strijders uit het volk zijn mannen die worden doodgeschoten door een moordzuchtige klassenvijand en wier weduwen en wezen wenend achterblijven op de heldengraven.

In Vlaanderen was decennialang geen Communeherdenking compleet zonder dat de Bloedige sneeuwvlokken er ten gehore werden gebracht. Aankondigingen en verslagen in de lokale socialistische pers laten zien dat lied als snel jaarlijks op het programma stond in Antwerpen, Gent en Brussel, en zich daarmee een soort rituele status verwierf. De tekst verscheen na 1872 in tal van socialistische zangbundels maar was ook verkrijgbaar als losse afdruk – inclusief bladmuziek – op een afzonderlijk vel. In die vorm werd het bijvoorbeeld in 1876 als welkomstgeschenk aangeboden aan nieuwe abonnee’s van het Antwerpse sociaal-democratische weekblad De Werker.

Bloedige Sneeuwvlokken was zeker niet de enige smartlap die in deze jaren in Vlaanderen aan de Commune werd gewijd. De in zijn tijd befaamde Gentse marktzanger Edward ‘Eetje’ Smol bezong in De Wees van de Communard bijvoorbeeld hoe een klein meisje treurt om haar ‘in d’eerste rang’ van de Commune gesneuvelde vader. Het kind vraagt haar moeder bedrukt om wat geld, om bloemen op vaders graf te kunnen leggen, maar de betraande weduwe heeft zelfs voor dat nobel en hartverscheurend doel de middelen niet:

En d’arme wees, met snelle stapjes,
geroerd door moeders felle nood,
liep om naar haar pop en met wat lapjes
stak zij haar speelgoed gans in ’t rood…
Zij ijlt er mee door ’t gure weder,
naar ’t kerkhof heen, waar vader lag,
en legt op ’t graf haar popje neder
terwijl zij snikt met droef geklaag:

‘O, vader zoet, o waarde,
’k bied u mijn speelgoed aan,
omdat ge streed op d’aarde
voor ’t vrije volksbestaan!’

Deze in moderne oren wel wat erg sentimentele omgang met het socialistisch verleden was indertijd zeker geen exclusief Vlaamse eigenaardigheid. De tekst van Bloedige Sneeuwvlokken prijkte vanaf 1886 ook in een regelmatig herdrukte, in Den Haag door Bruno Liebers uitgegeven bundel Socialistische liederen en gedichten (1886, 1890, 1892) en drong langs die weg door tot het eigen cultuurgoed van de ‘oude beweging’ in Nederland.

Dat het lied in Nederland niet alleen werd afgedrukt, maar ook daadwerkelijk door socialisten werd gezongen, bewijst een episode uit het leven van Ferdinand Domela Nieuwenhuis. Toen deze in 1887 maandenlang in de Utrechtse strafgevangenis zijn veroordeling wegens majesteitsschennis uitzat, viel hem dat zwaar. In Van christen tot anarchist zou hij uitgebreid terugblikken op de somberte die hem in de eenzame cel overvallen had. De achtergebleven partijgenoten van de Sociaal-Democratische Bond maakten zich ondertussen grote zorgen om het lot van hun gekerkerde voorman. De Amsterdamse sociaal-democratische schermclub (een eufemistische aanduiding voor wat zich het best laat omschrijven als de knokploeg van de beweging) vertrok daarom in juni 1887 zestig man sterk per stoomboot naar Utrecht. Vanaf de Domtoren lieten zij het eerst het befaamde Vrijheidslied over de daken schallen. Vervolgens was het militante koor in optocht rond de Utrechtse gevangenis aan het Wolvenplein getrokken, ondertussen zingend in de hoop dat hun liederen ook achter de tralies gehoord zouden worden.

Het repertoire tijdens deze rondgang was met zorg afgestemd op de veronderstelde muzikale voorkeur van de veroordeelde. Speciaal voor hem zongen de Amsterdammers aan de gevangenismuur Bloedige Sneeuwvlokken, in de wetenschap dat dit het lievelingslied was geweest van Domela’s drie jaar eerder in het kraambed overleden derde echtgenote Johanna Schingen Hagen. Of Domela veel troost uit juist dit lied heeft geput, vermeldt de geschiedenis niet, maar school maakten de zangers wel.

Rond 1900 publiceerde de anarchist Janus van Emmenes zijn ‘volksroman’ De kolporteur van Elzenburg. Als de hoofdpersoon van deze in Gelderland spelende socialistische streekroman, de socialistische colporteur Jan Kollewijn, voor negen lange maanden als politiek gevangene achter de tralies van de Arnhemse strafgevangenis verdwijnt, dringt zich ook aan hem telkens weer de droeve tekst van Bloedige Sneeuwvlokken op, als stof ter overpeinzing in de eenzaamheid van zijn cel. Telkens als de moed hem in de schoenen dreigt te zinken, zingt Jan Kollewijn eenzaam in de cel voor zichzelf het Vlaamse lied over de treurende weduwen van de Commune.

Le Temps des Cerises
Aanmerkelijk minder droefgeestig is het Franse lied Le Temps des Cerises, al ontbreekt ook hier een trieste noot evenmin. Als gezegd is dit chanson door een groot aantal artiesten van naam uitgevoerd en zo heeft het zich in de loop der tijd bijna volledig weten los te zingen van de socialistische context waaruit het ooit voortkwam. Onder de grote namen die het lied gedurende de twintigste eeuw op hun repertoire hadden staan, zijn vrijwel alle Franse cultuuriconen met internationale allure. Charles Trénet bracht het lied in 1942 uit in een ‘swing’-arrangement, wat onder de Duitse bezetting als een provocerende verzetsdaad kon worden opgevat. Le Temps des Cerises werd gezongen door niemand minder dan Edith Piaf, door Yves Montand, Juliette Gréco en Yves Duteil. Nana Mouskouri en Charles Aznavour brachten het als duet en dat deed in 2008 ook de toen 83-jarige Belgische volkszanger en pretparkuitbater Bobbejaan Schoepen, die eerder roem verwierf met tijdloze klassiekers als Ik heb Eerbied voor jouw Grijze Haren en Café zonder Bier.
In hetzelfde jaar 2008 nam de in Frankrijk toonaangevende band Noir Désir een stuwende punkversie op, daartoe in de gelegenheid gesteld door de voorwaardelijke vrijlating van zanger Bertrand Cantat, die vijf jaar eerder tot acht jaar gevangenisstraf was veroordeeld omdat hij in een Litouwse hotelkamer zijn vriendin had doodgeslagen. Een Nederlandse versie De tijd van de Kersen is van Willem Wilmink, opgenomen in 2002, een jaar voor zijn overlijden.

Het lied dateert van 1866 en bezingt de kortstondige geneugten van de romantische liefde en de aanhoudende, bitterzoete smart die daarvoor als prijs moet worden betaald. Kennelijk gebeurt dat op een wijze die niet alleen onmiddellijk aansloeg bij een groot publiek, maar die ook de tand des tijds opmerkelijk goed heeft weten te doorstaan. Tekstdichter was de Fransman Jean-Baptiste Clément, die in 1866 niet alleen een verdienstelijke liedjesmaker was, maar ook een politiek dichter en revolutionair met een uitzonderlijke staat van dienst. Na het uitbreken van de revolutie in maart 1871 was Clément dan ook tot lid van de Commune gekozen.

Toen Clément in 1866 het lied schreef dat hem beroemd zou maken, was hij al geruime tijd politiek actief en onder het regime van de Franse keizer Napoleon III moest hij als politieke balling naar Brussel uitwijken. Toch was zijn liefdesliedje over de kersentijd in geen enkel opzicht een strijdlied. Hoewel het commercieel zeer succesvolle lied in 1871 veel Parijzenaars bekend moet zijn geweest, kreeg het pas later een politieke lading, en dat zonder dat aan de tekst ook maar een woord hoefde te worden gewijzigd.

In 1885, 14 jaren na de nederlaag van de Commune en bijna twintig jaar na de totstandkoming van Le Temps des cerises, zou Clément zijn liedtekst opnemen in een bundel revolutionair dichtwerk van zijn hand. Bij die gelegenheid droeg hij het lied op aan een zekere Louise, een verder naamloos en onbekend gebleven arbeidersmeisje dat in de laatste uren van de Commune een kleine troep gardisten achter één van de allerlaatste barricades als ambulancière zou hebben bijgestaan. Temidden van aanzwellend krijgsgewoel en op een moment dat de nederlaag van de revolutie al onontkoombaar vaststond, zou deze jonge Louise vastberaden kenbaar hebben gemaakt bij de strijders te willen blijven om de gewonden te verzorgen. Lieddichter Clément vertelde later zelf van dichtbij te hebben gezien hoe een van de barricadestrijders, een ten diepst ontroerde veteraan van 1848, haar zorgzame offerbereidheid met een ‘vaderlijke omhelzing’ beantwoord had.

In de latere socialistische mythologie zou de chronologie van de jaren 1866-1871-1885 moeiteloos ineengeschoven worden en zo kwam Le Temps des Cerises bekend te staan als het lied dat een jonge communard schreef voor zijn verloofde die in de gevechten van de Bloedweek van mei 1871 spoorloos was verdwenen. In retrospectief kreeg het bezongen verlangen naar een verloren liefde en de herinnering aan een romantisch samenzijn in de kersentijd zo een revolutionaire, socialistische betekenis. Weliswaar gaf de tekst van het lied daartoe nog altijd met geen enkel woord aanleiding, maar deze achteraf toegevoegde politieke associatie vond direct grote weerklank. 

De Internationale
Verreweg het bekendste van alle socialistische strijdliederen is zonder twijfel De Internationale. Tot op de dag van vandaag ontkomen zelfs de allermodernste sociaal-democraten er niet aan dit lied mee te zingen op ritueel vastgestelde momenten als het uiteengaan van het partijcongres. De tekst laat weinig aan de verbeelding over en anders dan in het geval van Le Temps des Cerises hoeft de socialistische boodschap er niet langs ingewikkelde omwegen bij te worden bedacht. Het rechtstreeks verband van De Internationale met de Commune is echter uit de woorden van het lied zelf niet op te maken.

Dat verband is er echter wel degelijk. De tekst van het lied werd, aanvankelijk als gedicht zonder muziek, geschreven door Eugène Pottier, die in maart 1871 net als zijn kunstbroeder Clément, was gekozen als lid van het revolutionaire stadsparlement dat de Parijse Commune bestuurde. Het door vele generaties socialisten navertelde, maar niet definitief te bevestigen verhaal wil dat Pottier de tekst van L’Internationale schreef in juni 1871, toen hij te midden van de rokende puinhopen en straten vol overhoop geschoten communards in Parijs zat ondergedoken, wachtend op een moment om naar het veilige Londen te ontkomen. Het gedicht verscheen pas in 1887 voor het eerst in druk, in een verzamelbundel Chants Revolutionaire, waarin overigens een flink aantal van Pottiers strijdbare verzen aan de Commune waren gewijd. De strofen van L’Internationale werden bij die gelegenheid door Pottier opgedragen aan Gustave Lefrançais, een radicale socialist die in 1871 samen met hem lid van de Commune was geweest.

De Nederlandse vertaling van de hand van Henriette Roland Holst dateert waarschijnlijk al van 1900 en verwijst, evenmin als de gepubliceerde versie van Pottiers gedicht, nergens naar de Commune. Dat roept de vraag op of veel Nederlandse zangers zich ooit bewust zijn geweest van de historische wortels van het lied dat zij zo vol vuur ten gehore brachten. Alleen in communistische kring lijkt zo nu en dan de aandacht gevestigd op het feit dat De Internationale was ‘geboren’ uit de Parijse Commune van 1871, waarbij dan steeds  werd benadrukt dat Pottier zijn tekst schreef in de dagen van de heroïsche nederlaag op de barricaden. Niemand minder dan Lenin had dat bijvoorbeeld al eind 1912 gedaan, ter gelegenheid van de 25e gedenkdag van het overlijden van de dichter: ‘De Commune was verpletterd, maar Pottiers Internationale verspreidde haar idealen over de hele wereld.’

Ondertussen was Degeyter vrijwel vergeten en volledig aan de bedelstaf geraakt. Pas enkele jaren na de Eerste Wereldoorlog zou het bestaan van de componist van De Internationale – inmiddels ook het officiële volkslied van de jonge Sowjet-Unie – worden herontdekt. In Moskou droeg het Uitvoerend Comité van de Communistische Internationale de Franse partijgenoten op, hem een onbezorgde oude dag te garanderen en in November 1927 was de inmiddels tachtigjarige componist eregast bij de viering van het tienjarige jubileum van de Oktober Revolutie. Terwijl afdelingen van het Rode Leger stram voorbij marcheerden, zag de Nederlandse communist Nico Rost hoe vooraan op de tribune De Geyter met tranen in de ogen zijn eigen compositie aanhoorde, geflankeerd door twee hoogbejaarde oud-strijders van de Commune die met hem de parade als eregast van de Sowjets bijwoonden.

Uiteindelijk zou Pierre Degeyter zelfs met terugwerkende kracht, zij het geheel ten onrechte, worden ingelijfd bij het snel slinkend legioen oud-strijders van de Commune. Na zijn overlijden in 1932 werd hij, net als Jean-Baptiste Clément en Eugène Pottier voor hem, begraven op Père Lachaise, de centrale gedenkplaats van de Commune. Een na de Tweede Wereldoorlog in communistisch Polen verschenen gedenkboek over de Parijse Commune wist te melden dat de Belgische amateur-componist in maart 1871 vergeefs geprobeerd had Parijs te bereiken om zich bij de communards te voegen. In 1971 maakte het grotendeels aan de Commune gewijde maartnummer van China Pictorial het zelfs nog mooier door glashard te beweren dat ‘Worker-composer’ Degeyter lid was van een heus korps ‘Volunteers’ dat de belegerde troepen van de Commune daadwerkelijk was komen versterken.

Aan de waarneming van de brave sociaaldemocraten in Nederland ging deze heroïsche mythevorming waarschijnlijk geheel en al voorbij. Dat hangt vooral samen met het feit dat, met het inslaan van een parlementaire, hervormingsgezinde koers, de revolutie-romantiek van de Commune in deze kring alle relevantie verloor. De Bloedige Sneeuwvlokken raakten na 1900 in vergetelheid en de revolutionaire antecedenten van de Le Temps des Cerises bleven bijna een eeuw onopgemerkt. De Internationale bleef op het repertoire staan, maar de meeste zangers uit de kring van SDAP en PvdA zullen hebben gedacht dat het een lied was over een hoopvolle toekomst, in plaats van een lied dat wortelde in een bloedig en tragisch verleden.

Literatuur
China Pictoral nr. 3 [maart] 1971.
De Toekomst (Gent, 1883-1884)
De Werker (Antwerpen, 1880)
Sociaal-Demokratische liederen (Gent 1879).
Socialistische liederen en gedichten no. I (Den Haag 1890, 2e dr.)

J.W. de Boer, F. Domela Nieuwenhuis. Gedenkboek over de jaren 1885 en 1887. Bijeenverzameld uit de Bildtsche Courant. St. Annaparochie z.j. [1935].
Aleš Brožek, ‘Symbols of Czech and Slovak political parties after the “Velvet Revolution”’, in: Proceedings of the XIXth International Congress of Vexillology. York 2001.
Piet Creve e.a., Pierre de Geyter: Het grote lied van een kleine man (1848-1932). Z.p. [Gent] z.j. [1998].
Franz Josef Degenhardt, ‘Kirschenzeit’ op het album Quantensprung (2002), de tekst is hier te vinden.
Jan van Laeken [ps. A. van Emmenes], De kolporteur van Elzenburg. Volksroman. Amsterdam z.j. [oorspr. ca. 1900].
Jan Gielkens, Maranga mai te hunga mahi. De Internationale internationaal IISG research paper 35. Amsterdam 1998.
Albert van Laar, Geschiedenis van de arbeidersbeweging te Antwerpen en omliggende. Antwerpen 1926.
W.I. Lenin, ‘Eugène Pottier. The 25th anniversary of his death’ (1913).
Vernon L. Lidtke, The alternative culture. Socialist labor in imperial Germany. New York / Oxford 1985.
Jochen Loreck, Wie man früher Sozialdemokrat wurde. Das Kommunikationsverhalten in der deutschen Arbeiterbewegung und die Konzeption der sozialistischen Parteipublizistik durch Agust Bebel. Bonn-Bad Godesberg 1978, 2e druk.
Adam Meller (ed.), Pariser Kommune 1871. Warschau z.j. [1955]
Jaap van de Merwe, Gij zijt kanalje, heeft men ons verweten! Het proletariërslied in Nederland en Vlaanderen. Utrecht/Antwerpen 1974.
Theun de Vries, Louise Michel, engel in het harnas. Twee spelen over de Commune van Parijs. Amsterdam 1984.