Ron Blom en Henk van der Linden

Sporen van de Eerste Wereldoorlog

De Eerste Wereldoorlog van 1914-1918 leek lange tijd aan Nederland voorbij te zijn gegaan. Ons land nam, ingeklemd tussen de grootmachten, een bijzondere positie in. Om verschillende redenen raakte het neutrale Nederland niet betrokken bij het gewapende conflict. Toch heeft de ‘Grote Oorlog’ wel degelijk sporen achtergelaten in de historische collecties van de verschillende archiefinstellingen.

De archieven worden minder vaak geraadpleegd dan de bronnen voor dat andere grote conflict, de Tweede Wereldoorlog. Maar de Eerste Wereldoorlog heeft zeker ook belangrijke historische effecten gehad. Te denken valt aan de introductie van het algemeen kiesrecht. Aanvankelijk alleen voor mannen, maar weldra ook voor vrouwen. De eerste contouren van door de overheid georganiseerde vormen van sociale ondersteuning werden toen zichtbaar. Diezelfde overheid speelde een belangrijke rol in het economisch leven en bij de pogingen om de neutraliteit te bewaren. De mobilisatie had dan ook grote gevolgen voor zowel de lokale gemeenschappen als de natie in het algemeen. Reden voor de onlangs opgerichte ‘Stichting 100 jaar Nederland en de Eerste Wereldoorlog’ om, met het komende jubileumjaar van 2014 in zicht, aandacht te vragen voor de reeds beschikbare bronnen en zo mogelijk ook weer nieuwe aan te boren.

Eerste overzicht
Zo is er met betrekking tot de provincie Brabant al een eerste overzicht gemaakt van beschikbare artikelen en publicaties. Deze zijn afkomstig van lokale heemkundetijdschriften, waarvoor niet zelden geput is uit materiaal dat door de plaatselijke of regionale archiefinstellingen wordt beheerd. Het betreft bijvoorbeeld mobilisatiedagboeken, plakboeken, de rol van het gemeentebestuur bij de steunverlening, de opvang van Belgische vluchtelingen, mandenmakerijen die voor de Engelsen werkten, groentedrogerijen die aan het Nederlandse leger leverden en de inkwartiering van Nederlandse gemobiliseerde militairen aan de grens met België.
In deze lokale en provinciale overheidsarchieven, maar ook in bijvoorbeeld het Nationaal Archief, ligt nog veel materiaal te wachten op verder onderzoek. We kunnen hierbij denken aan problematiek van de openbare orde in de archieven van B&W en de politie. Bijvoorbeeld waar het gaat om de mobilisatie, de opvang van buitenlandse militairen, voedselschaarste en onrust onder de gemobiliseerde militairen en matrozen. Ook interessant zijn de gecombineerde pogingen van de lokale overheid, kerken en burgerij om de door werkloosheid en armoede getroffen inwoners te ondersteunen. De opvang van grote aantallen gevluchte Belgen vormde in die dagen een zware belasting voor de plaatselijke besturen en organisaties. Diverse burgerinitiatieven werden genomen om de nabij gelegerde dienstplichtigen, landweermannen en landstormers te betrekken bij verschillende ontspanningsactiviteiten. Nederland kreeg niet alleen te maken met gevluchte Belgen, maar ook met gedeserteerde Duitsers en met radicale politieke activisten, die met de revolutionaire ontwikkelingen in Rusland en Duitsland aan het slot van de oorlog door de overheid als een gevaar werden beschouwd. Voor een bestudering van de vreemdelingenproblematiek vormen de archieven van het bevolkingsregister, maar ook die van politie en justitie, belangrijke informatiebronnen.

Uitgelezen kans
De komende eeuwherdenking van de Eerste Wereldoorlog in 2014 biedt een uitgelezen kans deze ingrijpende periode uit de nationale geschiedenis voor het voetlicht van een groter publiek te brengen. De deelnemers in de Stichting 100 jaar Nederland en de Eerste Wereldoorlog zijn publicisten, historici, archivarissen, hoogleraren en andere geïnteresseerden. Het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD) ondersteunt het initiatief van de Stichting. Met het doel van de Stichting voor ogen, willen de betrokkenen een facilitaire en coördinerende rol spelen waarbij ook over de grenzen heen gekeken wordt. Er zijn inmiddels contacten gelegd met gelijkgestemden in Groot-Brittannië, Duitsland en natuurlijk in Vlaanderen. Het Rijksarchief in België publiceerde onlangs een Archievenoverzicht betreffende de Eerste Wereldoorlog. Ook op andere vlakken kunnen de elders genomen stappen ons inspireren.
Wilt u op de hoogte worden gehouden van onze komende activiteiten, of heeft u informatie over belangwekkende bronnen en nieuwe ontsloten archieven, neem dan gerust contact met ons op. ■

Ron Blom ■ Stadsarchief Amsterdam, namens de Stichting 100 jaar Nederland en de Eerste Wereldoorlog, e: rblom@stadsarchief.amsterdam.nl.
Henk van der Linden ■ bestuurslid Stichting Studiecentrum Eerste Wereldoorlog, e: h.van.der.linden@tip.nl.