Marten Buschman

Henk Sneevliet in beweging

Revolutionaire bewegingen zijn er niet alleen voor de revolutie. De boog kan niet altijd gespannen staan. Eten, ontspanning, de kinderen, het gezin en uitstapjes zijn eveneens van belang voor het ontdoen van stress, maar ook voor de onderlinge samenhang. Een beweging om de beweging sec zal nooit tot leven of tot bloei komen. En als de beweging er wel is, dan zal de onderlinge samenhang versterkt worden door spannende acties met ontspanning.

De bewegingen, met welke Henk Sneevliet in contact is gekomen, zijn niet te tellen. Maar het is altijd wel een revolutionaire en het is vrijwel altijd wel met hemzelf in een hoofdrol. En in het uitzonderlijke geval van een bijrol, dan ook wel een belangrijke bijrol. Zo op 30 juli 1921, een week na de oprichting van de Chinese Communistische Partij. Als Sneevliet niet op deze vergadering opgesprongen was om te vertrekken nadat een onbekende bezoeker even kwam kijken, was de gehele top van de CP opgepakt en doodgeschoten inclusief de later zo bekend geworden Mao Tse Tung. Nu is het volgens Vestdijk zo dat er dan weer direct een nieuwe Mao opgestaan zou zijn, maar toch: het geeft te denken.

Sneevliet begon in het begin van deze eeuw als lid en bestuurder van de Transportarbeidersbond, werd daar voorzitter van, kreeg een conflict met Troelstra toen-i overstapte naar de SDP. Via allerlei bewegingen en organisaties in landen als Rusland, Indië en China is hij weer in Nederland terug. Hij wordt in 1924 voorzitter van het NAS en blijft dat tot mei 1940 wanneer de Duitse bezetter de organisatie verbiedt. Sneevliet gaat in verzet, maar wordt al in 1942 opgepakt en op 13 april van hetzelfde jaar gefusilleerd samen met negen kameraden uit het Marx Lenin Luxemburg Front.

Sneevliet heeft zijn leven lang voor de revolutie gewerkt. Hij was een workaholic, iemand met veel contacten over de gehele wereld (een netwerker dus), een revolutionair ideoloog die toch wel samenhang probeerde te creëren. Iemand die het revolutionaire doel voor ogen hield bij alles wat-i deed of voorstelde, ook met betrekking tot ontspanning in het NAS

Ontspanning en revolutie
Vertier en revolutie gingen goed samen in de beweging voor 1900. Veel advertenties in Recht voor Allen nodigden uit tot feesten in september 1893: ‘De Kommissie voor GEZELLIG SAMENZIJN bericht dat de 3e gezellige bijeenkomst zal plaats vinden op ZONDAG 17 SEPTEMBER. De netto opbrengst is voor de krant Recht voor Allen. Een groote opkomst wordt dus verwacht.’ De organisatie van zulke bijeenkomsten was in handen van leden van de SDB zelf. Zij riepen iedereen op te komen meestal door middel van advertenties en natuurlijk via mond tot mond reclame. In een wijk als de Jordaan in Amsterdam of rond Walhalla in Den Haag was een oproep tot een verzetje snel bekend. In organisaties als de SDAP en het NVV met hun formele organisatiestructuur zijn het de bestuurders en beambten van de organisatie zelf die zulke bijeenkomsten organiseerden. En dat was ook wel nodig getuige het massale karakter van de aanhang.

In tegenstelling tot de moderne en confessionele politieke en vakbeweging had het NAS te weinig aanhang om zo’n groot geheel aan eigen organisaties in te richten. Konden roomsen en rooden nog wel zuivel bij hun eigen melkboer halen, revolutionairen hadden geen eigen bakker. Grosso modo gold voor ontspanning, sport, films, toneel, muziek en vakantiekampen hetzelfde.

Muziek en vaandels en optochten hebben altijd een belangrijke rol gespeeld in het revolutionaire verenigingsleven. Een fraai voorbeeld is het populaire toneelstuk Kapitaal en Arbeid met als finale scène de strijd tussen beiden gesymboliseerd als twee partijen met floret. Onder aanmoedigende toejuichingen en gefluit reeg de gezamenlijke falanx van de arbeiders het kapitaal aan het mes. En soms verkocht men de afgedankte spullen weer door. Zo heeft het PAS Vlissingen aan het muziekcorps van de personeelsvereniging van de Technische Hogeschool te Delft een partij instrumenten verkocht. Op 23 maart 1923 zijn na onderhandeling 21 instrumenten van eigenaar verwisseld voor de kapitale prijs van f 300.

In het NAS bestond er niets aparts wat ontspanning betreft. Wel heeft de Vereniging voor Volksontwikkeling (VVVO) zich bezig gehouden met verschillende activiteiten. Een van de opvallende is wel de actie van de Amsterdamse VVVO, die in juni 1932 te Beekbergen op het terrein van het Domela Nieuwenhuis-Oord een kamp georganiseerd voor jonge werklozen. Natuurlijk was het niet alleen ontspanning: ‘Er zijn daar een aantal cursusvergaderingen gehouden, zoodat in deze het nuttige aan het aangename werd gepaard’, zo meldde het verslag van het NAS over de periode 1931 tot 1933.

De Landdag van het NAS: het jaarlijkse uitje
Vanaf de jaren twintig organiseerde het NAS elk jaar een landdag. Op die dag demonstreerden de leden voor een bepaald doel. Tegelijkertijd was de landdag ook bedoeld als samenkomst van alle revolutionairen van Nederland, die elkaar in de loop van het jaar weinig zagen. Kopstukken als Cornelis Kitsz en Ab Menist reisden natuurlijk door het gehele land voor bijeenkomsten, stakingen en overleg. Maar de gewone leden bleven gebonden aan hun stad of hun wijk of hun dorp. Zoals in de Kalahari-woestijn de !Kung San in karige tijden in groepen van minimaal vijf en twintig rondzwierven en in de voedselrijke tijd bij elkaar kwamen met drie honderd mensen voor feesten, stamoverleg en huwelijksmarkt, zo kwamen in de zomertijd van de jaren twintig de revolutionairen arbeiders van het NAS bij elkaar

: Landdag Amersfoort 1927, uit: De Arbeid 12mei 1928.

In 1927 was de stad en omgeving van Amersfoort het verzamel- en demonstratiepunt. Na een demonstratieve optocht door Amersfoort verzamelden de NAS-leden zich in het bos ter ontspanning. Het jaar daarop organiseerde het NAS-bestuur een grootscheepse bijeenkomst naar aanleiding van de opening van de IJmuider Proviand Centrale, het gebouw van de IJmuider Transportfederatie.

‘Amsterdammers, Zaankanters, Haarlemmers maakt je gereed, we gaan Zondag 1 Juli met een Roode Vloot naar IJmuiden’, schreef organisator C. Kitsz in De Arbeid van 12 mei 1928. En een bestuurslid van het PAS IJmuiden schreef: ‘Mannen en vrouwen, jongens en meisjes van het NAS en zijn bevriende muziek-, sport- en andere vereenigingen, trekt met duizendtallen den 1en Juli naar IJmuiden, zonder daar eerst wijsgerig over te zwammen.’ En om aan te tonen dat er meer is dan vakbondsactie en feest staat er een prachtige revolutionaire zeeman als symbool van de Landdag. Een bijzonderheid van deze dag was dat veel leden per fiets en vooral per boot gaan. Liefst vier boten (met muziek) vertrokken uit Amsterdam, een uit Zaandam en ook uit Haarlem voeren boten naar IJmuiden. Hagenaars stapten vanuit de trein op de Haarlemmer boot of in hun eigen woorden op de Roode Vloot. Want daar kan men wel van spreken: ongeveer tien boten zullen in de haven van IJmuiden aangekomen zijn.

Tijdens de tocht was er aan boord veel muziek, waarbij ‘een der voornaamste cultuuruitingen van dezen tijd, het charlestonnen, ook slachtoffers gemaakt had onder aan de NAS-beweging verwante jeugd.’ Zo schreef Sneevliet ironiserend in een terugblik, waarbij hij alle leeftijden opsomde: ‘En de ouderen, de jonge ouderen, zoowel als de oudere – ouderen getuigden door hun opgewektheid van hun gehechtheid aan de revolutionaire vakcentrale het NAS.’

De kinderen daarentegen werden flink beziggehouden tijdens de dag: zandkastelen maken, zaklopen, touwtjesspringen en hardlopen en ook de vrouwen mochten zaklopen. De dag was een enorm succes: vijf a zesduizend mensen waren aanwezig. In de plaatselijke krant Het Dagblad voor IJmuiden stond een enthousiast verhaal: over het positieve van zo’n dag van een organisatie die toch als revolutionair bekend staat. ‘Omstreeks 5 uur marcheerde alles in optocht terug en het was voller op den bootsteiger dan we ooit te voren zagen, toen daar 10 booten in een oogwenk volliepen met reizigers, die voor een dag genoten hadden van de mooiste natuur, die IJmuiden heeft. Want ook vele inwoners waren daarheen gegaan, om het vertrek te zien en de menschen toe te juichen. Bijna tegelijk gingen alle boten van den kant. Op eenige daarvan waren muziekkorpsen aanwezig, die de Internationale speelden en van andere boten die niet zoo rijk waren, klonken uit duizenden kelen de woorden hartstochtelijk mee.’

Een van de opvallendste zaken wordt terloops meegedeeld: ‘van het geheel zal een filmopname geschieden, waarvan een film in het bezit van ons komt voor de propaganda’, staat in De Arbeid van 30 juni 1928. Het is een zin in een lange opsomming van wat er allemaal gaat gebeuren.

De film van de landdag 1928
Voor zover bekend, is deze film nooit gebruikt voor de propaganda. Dat is wel te begrijpen, zonder uitstraling is deze film vooral voor de eigen gelederen van belang, zowel door de herkenning als door de spelletjes als het zaklopen van de vrouwen. De film is daardoor in vergetelheid geraakt. En dat is jammer. Immers: het is een vrij vroege film zonder geluid met veel informatie. Het niveau komt het jaarlijkse uitstapje van een commerciële firma echter niet te boven. Maar toch geeft de film een prachtig beeld van de landdag 1928 van het revolutionaire ontspannen binnen het NAS en van Henk Sneevliet. Sneevliet treedt hier voor het voetlicht als een leider voor de revolutie met een zekere lichtvoetigheid.

De film is niet meer dan een verslag van de landdag in ongeveer dertien minuten. Wat staat er op de film? We zien schepen met rode vlaggen en spandoeken met opschriften als ‘leve het revolutionaire NAS’, ‘een voor allen, allen voor een’ en ‘eenheid in den strijd brengt eenheid van organisatie’ opstomen uit Amsterdam, Zaandam en Haarlem en afmeren in IJmuiden. Dat de drie afvaarten gefilmd zijn betekent dat er drie gelijktijdige opnames zijn gemaakt. Het bestuur van het NAS heeft minimaal drie Polygoon-medewerkers gevraagd. Daaruit blijkt wel het belang van de opnames. Des te vreemder dat er niets mee gedaan is.

Na de afvaarten zien we een optocht van mensen met een spandoek voorop. De tekst is helaas niet te lezen. De dragers worden ineens opzij gedirigeerd en dan komt de kop van de stoet vol in het beeld. Drie mensen lopen voorop langs de IJmuider Proviand Centrale. Die Centrale zien we overigens niet, omdat de filmer met zijn rug naar dat gebouw stond. Met een licht-grijs pak, een witte hoed en zijn jas over de arm loopt Henk Sneevliet in het midden. En naast hem een figuur met een ‘revolutionaire’ outfit. Sneevliet is elf seconden lang in beeld. En dat is veel. Immers van Sneevliet is geen enkele film bekend. Van Sneevliet zijn überhaupt weinig foto’s bekend. Die elf seconden zijn dus zeer bijzonder.

Na Sneevliet volgen kinderen keurig in rijen van vijf arm in arm en vooral kleurig gekleed (allerlei schakeringen van grijs suggereren dat). Naast deze kinderen en naast de rij heeft iemand een pet op, een zelfde soort pet als vele arbeiders toen droegen. In zijn uitstraling lijkt deze figuur iets op Herman Gorter, die al in 1927 overleden was. De film is niet gemonteerd, want na deze optocht zien we weer schepen vertrekken, ditmaal uit Haarlem en daarna de ontscheping in IJmuiden. Vervolgens een overzichtsshot van allen zittend in de duinen met wat shots van groepjes mensen. Daarna weer een lange rij mensen optrekkend vanuit de haven, een golvende zee (het is onduidelijk wat hiermee bedoeld kan zijn: een sfeertekening of de zee van het kapitalisme?) en dan de spelletjes. We zien er maar twee: een hindernisbaan voor kinderen, eerst door een ton kruipen en dan over een schutting. En het zaklopen voor de NAS-vrouwen, waarbij opvalt dat het modebeeld nogal veranderd is.

Daarna nog een shot van het uitdelen van een versnapering, een geposeerde opname van twee mannen met twee kinderen ervoor en dan …. dan is het alweer voorbij. Een lange stoet van mensen is op weg naar de boten, men scheept zich in. Er liggen tien boten te wachten, negen kleine en een dubbeldeksboot.

Afgedrukt zijn stills, die karakteristiek zijn voor de film. Het Nederlands Audiovisueel Archief (NAA), die de opnames van het Polygoon beheert, heeft toestemming gegeven voor publikatie.

Bronnen
De Arbeid, jaargang 1928.
R. Leakey, R. Lewin, People of the lake. Man: his origins, nature and future. New York 1978
Recht voor Allen, jaargang 1893.
S. Santen, De nalatenschap van Henk Sneevliet. Amsterdam 1995.
J. Sniekers, Het “Nationaal Arbeidssecretariaat in Nederland” 1927-1940. Deel 1: een revolutionaire vakcentrale met syndicalistische traditie, 1927 –1932. Nijmegen 1978
J. Spijkers, Het “Nationaal Arbeidssecretariaat in Nederland” 1927-1940. Deel II, Oproeien tegen de stroom, 1932-1940. Nijmegen 1979.
S. Vestdijk, Essays in duodecimo Amsterdam 1957.

De film kwam ik in het begin van 1994 tegen na een lange dag video’s kijken in het gebouw van de toenmalige Rijksvoorlichtingsdienst (RVD). De RVD bezat toen het archief van onder andere Polygoon vanaf het begin tot ongeveer 1953. Ik was daar ter voorbereiding van de tentoonstelling Rode Residentie over honderd jaar geschiedenis van de sociaaldemokratie in Den Haag. Ik las in de catalogus dat er een film was met de titel ‘Nederlandsch Arbeidssecretariaat’. Polygoon verzorgde naast de bioscoopjournaals ook een aantal private opdrachten. En daar hoorde het NAS blijkbaar ook bij.

Met dank aan Dick de Winter en Aart Verzijl voor de hulp bij de herkenning van mensen. Verzijl, geboren in 1913, was lid van het NAS, de RSP en de RSAP.