Marten Buschman

De eersteling van Herman Gorter. Een vergeten brochure

In zijn biografie over Gorter schrijft Herman Böhl, dat Gorter zich tot de eeuwwisseling nog in zijn leerjaren bevond. Dat klopt, maar met een nuance. Na zijn entree in de beweging in april 1897 heeft hij vooral de rest van dat jaar gebruikt als voorspel voor zijn niet geringe activiteiten. Het jaar 1898 is voor Gorter het jaar van de eerste oogst. Bij Böhl vinden we daar weinig van terug: in zijn lijst van door Gorter gemaakte en vertaalde brochures prijkt als eersteling het boek van W. Morris John Ball en andere vertalingen, dat Gorter samen met Henriëtte Roland Holst vertaalde. Hij heeft over het hoofd gezien Gorters eerste artikel over de revoluties van 1848 en een door Gorter vertaalde brochure van Marx, te weten Loonarbeid en Kapitaal. Hoe kwam Gorter daarbij?

Gorters overstap naar het socialisme en zijn eerste inzet
Op 19 april meldde Gorter zich aan als lid van de SDAP op het partijcongres te Arnhem. Vanaf dat moment heeft Gorter in de SDAP gewerkt als propagandist die de marxistische theorie verklaarde voor de gewone partijgenoot - vaak ook voor buitenstaanders - en de hervormingssuccessen van het overige partijkader in de theorie inpaste. Gorter wilde door propaganda de arbeiders tot de sociaal-democratie laten toetreden, in de overtuiging dat arbeiders bij het horen van het ideaal wel overtuigd zouden raken.

Slechts enkele minuten lid ging Gorter in debat met Van der Goes, die een inleiding over het standpunt van de SDAP over de godsdienst had gehouden. Het tekent Gorters inzet. Al vrij snel daarna speelde hij met de gedachte een populaire versie van de marxistische leer te maken. Op 9 mei 1897 - en dus nog geen maand lid - schrijft hij aan Van der Goes: 'Ik heb nu het Kapitaal van Marx herhaalde malen met de grootste aandacht gelezen, en ik voel grooten lust om te proberen om van de hoofdzaken een voor arbeiders, en in het algemeen menschen die socialisten moeten worden, duidelijk en scherp overzicht er van te geven. Doordat ik er zulk een lust in heb, geloof ik, dat ik het ook misschien zou kunnen. Zou je mij eens willen schrijven wat je er van denkt? Het zou toch zeker een nuttig en ook noodzakelijk werk zijn? - Ik weet dat er van Nieuwenhuis het boekje Kapitaal en Arbeid bestaat, maar naar wat ik er van las, moet het niet heel goed zijn. Het is uitverkocht, zou je het mij als je het hebt willen zenden?'  Het antwoord van Van der Goes is niet bewaard gebleven. Het denkbeeld een helder overzicht van het socialisme voor arbeiders te maken is voor Gorter een leidraad voor zijn voor verdere leven, getuige o.a. Het historisch materialisme voor arbeiders verklaard, dat voor velen in de wereld een eerste kennismaking met het marxisme betekende.

Maar binnen een jaar had hij al de eerste schreden gezet op deze lange weg. Op 20 februari 1898 kreeg het partijbestuur van de SDAP het onverwachte bericht dat Gorter Marx' brochure Loonarbeid en Kapitaal vertaald had 'met de verzekering dat hij de uitgave bekostigen wil, als de Partij die op zich nemen wil.'  Dat gebeurde: de brochure kreeg als titel: Karel Marx, Loonarbeid en Kapitaal. Vertaald voor en uitgegeven door de SDAP. De brochure is nummer zes in de reeks Sociaaldemokratische Bibliotheek. De prijs was tien cent. De oplage was 3.000 exemplaren. Gorter betaalde voor de drukkosten fl. 72.50,=.

Uit de notulen van het Partijbestuur van de SDAP, vergadering van 20 februari 1898.

Nergens bleek echter dat Gorter de vertaler was.  Evenmin was dat het geval met het al genoemde boek William Morris. Henriëtte Roland Holst, die het voorwoord schreef, deelde in haar biografische schets Herman Gorter uit 1933 mee dat Gorter ook stukken vertaald had. Niet de persoon, maar de zaak van het socialisme op de eerste plaats: dat was Gorters inzet vanaf het begin. Op 23 maart 1898 hield hij zijn eerste openbare vergadering te Arnhem met als onderwerp 'De Sociaal Democratie beschouwd in het licht der geschiedenis'.  In het begin van dezelfde maand schreef hij zijn eerste bijdrage voor het partijorgaan De Sociaaldemokraat naar aanleiding van de herdenking van de revolutionaire beweging in Europa van 1848.  

Dat laatste was behalve een treffend onderwerp voor de SDAP tevens een familiekwestie. Zijn vader, Simon Gorter, had in december 1870 een voorbericht geschreven bij de Nederlandse vertaling van de geschiedenis van de Fransche Revolutie door Erckmann-Chatrian, althans het eerste deel. Het boek beleefde twee drukken. Bij de tweede druk was Simon al een jaar overleden. Met veel medeleven schrijft de vertaler D. Lodeisen: 'Piëteit verbood, iets aan deze Voorrede van Gorter te veranderen'. Simon Gorter zelf had in het voorwoord met gepaste bescheidenheid over de Franse Revolutie positief geschreven: 'Ieder van ons heeft over de groote Fransche Omwenteling gelezen en hoeveel hij er over las, hij zal er over blijven lezen. Zulk eene aantrekkelijkheid oefent op den geest die aan gevolgen zoo rijke gebeurtenis als geheel, en oefenen hare duizenden bijzonderheden'. Zijn zoon Herman Gorter heeft die helderheid van taal ook in zijn eerste vertaalde brochure overgenomen.

De brochure zelf
Marx schreef de tekst over Loonarbeid en kapitaal in 1849 als een reeks artikelen in zijn Neue Rheinische Zeitung. Dat was lang voordat hij zijn theorie over Het Kapitaal ontwikkeld had. De termen uit 1849 zijn dan ook niet precies in overeenstemming met die van Marx' latere werken. Het ging vooral om het verschil dat een arbeider zijn arbeid òf zijn arbeidskracht verkocht. Een subtiel verschil met een wereld er achter. Toen dan ook Friedrich Engels deze tekst als propagandatekst in 1891 uitgaf, heeft hij de termen aangepast aan de theorie van Marx. En hij legde verantwoording af in een vrij lange inleiding. Behalve deze inleiding heeft (in 1849) ook Marx de tekst ingeleid.

Omslag brochure, collectie Marten Buschman.

De vertaling en bewerking van Gorter is uniek vanwege het feit dat hij de inleidingen van de beide heren gewoon niet opneemt. Immers, zo lijkt zijn gedachte, een propagandabrochure begint met waarom het gaat: wat is arbeidsloon? hoe wordt het bepaald? Met andere woorden, de idee van Engels de tekst als propagandamiddel te gebruiken, voert Gorter als enige strikt door. Als enige! Alle andere Nederlandse vertalingen van Loonarbeid en kapitaal, maar ook andere korte teksten van Engels en Marx hebben inleidingen, die de lezer eerst dient door te ploegen alvorens tot de zaak te komen.

Gorter heeft die bewerking voor Nederlandse lezers tot in de naam van de schrijver doorgevoerd. Het is in de lange lijst van Nederlandstalige brochures en boeken van Marx en Engels de enige waarin ook de naam van de schrijver vernederlandst is: Karel Marx. Maar daar zal Gorter van terugkomen. Bij zijn vertaling uit 1904 van het Communistisch Manifest gebruikt hij weer gewoon Karl Marx.

Gorter bewerkte dus de tekst voor Nederlandse lezers. Twee voorbeelden kunnen dat verduidelijken. Hij heeft alle buitenlandse termen vertaald. Zo vertaalde Gorter het woord bourgeois, dat was in deze tekst diegene die de arbeider zijn loon betaalt, met 'patroon' terwijl in de Duitse uitgave van 1891 bourgeois stond evenals in de andere Nederlandse uitgaven. Alle geldbedragen zijn in guldens, in de Duitse uitgave waren dat Franse franken, in de latere Nederlandse uitgaven Duitse marken. Gorters vertaling 'loopt' beter dan die van de andere vertalingen. Er zijn in ieder geval minder germanismen. Op de laatste bladzijde is het beginsel-programma van de SDAP opgenomen.

De eerste propagandabrochure van Gorter is een progandistische tekst par excellence geworden.

Afgedrukt is de omslag van de brochure. En daarnaast een gedeelte van de notulen van het Partijbestuur van de SDAP.