Jaap Haag en Cees Smit

De Nederlandse archieven van het Internationale Instituut voor Sociale Geschiedenis te Amsterdam



Het IISG werd in 1935 opgericht op initiatief van N.W. Posthumus. In de eerste jaren tot 1940 was alle aandacht gericht op het redden van materiaal uit heel Europa. In deze jaren werd de nalatenschap van Marx en Engels verworven, de beroemde collectie-Nettlau werd in Amsterdam in veiligheid gebracht, bibliotheken en archieven van uit Rusland gevluchte Mensjewieken en Sociaal-Revolutionairen werden naar Amsterdam gebracht. Als laatste van deze zeer korte opsomming werden in 1939 de archieven van de CNT en de FAI op het nippertje over de Pyreneeën getransporteerd en naar Amsterdarn vervoerd.

Het in veiligheid brengen van archieven en bibliotheken van vervolgde mensen en organisaties is tot op de dag van vandaag een van de doelstellingen van het IISG. Een ander belangrijk doel van het IISG is de bevordering van het wetenschappelijk onderzoek en het publiceren van de resultaten daarvan. Het verzamelen en ontsluiten van archieven, bibliotheken, documentatiecollecties en audiovisueel materiaal staat ten dienste hiervan. Het grootste deel van de archieven zijn van Nederlandse oorsprong. Hieronder volgt een overzicht van de belangrijkste aanwinsten in 1996.

Belangrijkste aanwinsten in 1996
Het IISG beheert veel archieven van verschillende linkse politieke partijen. In 1996 kon voor de eerste keer een deel van het archief van Groen Links aan de col- lecties worden toegevoegd, terwijl er ook aanvullingen werden ontvangen van de niet meer bestaande Pacifistich Socialistische Partij en de Communistische Partij Nederland. Van de Kommunistische Eenheidsbeweging Nederland (Marxistisch- Leninistisch) ontvingen we aanvullingen, waaronder een collectie documentatie en periodieken betreffende de Maoïstische beweging in Nederland. In het instituut hebben vele actiegroepen, comités en verenigingen hun archieven ondergebracht. Begin 1996 werd Tulipa Vermelba opgeheven, waarna het archief werd overgebracht naar het IISG. Tulipa Vermelha, organisatie voor internationale solidariteit met Portugal, werd in 1971 opgericht als een werkgroep van Nederlanders en Portugezen. Doel was het voeren van solidariteitsacties met Portugese anti-fascisten en politieke gevangenen en het geven van voorlichting over de sociale, politieke en economische situatie in Portugal.

Een van de belangrijkste aanwinsten in 1996 is ongetwijfeld het archief van Amnesty International Nederland. Een deel van dit archief ontvingen wij direct van de organisatie in Amsterdam, een complementair deel van het archief berustte bij het Rijksarchief in Utrecht en werd kort daarna eveneens naar het IISG overgebracht. Naast bestuurlijke en organisatorische stukken bevat het archief stukken betreffende in Nederland gevoerde acties tegen schendingen van mensenrechten, waaronder acties tegen martelingen, tegen verdwijningen en acties tegen de doodstraf; lespaketten en ander voorlichtingsmateriaal; correspondentie met in Nederland gevestigde ambassades; stukken betreffende de 'adoptering' van individuele gevangenen en stukken betreffende de samenwerking met andere organisaties op dit terrein.

Op het gebied van de milieubeweging kreeg het instituut een mooie aanwinst: het archief van de Fietsersbond ENFB. Van oudsher herbergt het IISG omvang- rijke archieven van de vakbeweging. In 1996 verwierf het IISG het zeer grote archief van de Algemene Bond van Onderwijzend Personeel (ABOP), waarvan de voorlopers al in het instituut aanwezig waren. Nu in het afgelopen jaar de dienstplicht officieel is afgeschaft, betekende dit tevens het einde van de organisaties van dienstplichtigen. In juni werd het archief van de Algemene Vereniging van Nederlandse Militairen (AVNM) aan het IISG overgedragen, in oktober volgde de laatste aanvulling van het archief van Vereniging van Dienstplichtige Militairen (VVDM). Het IISG heeft drie archieven verworven van organisaties op het gebied van arbeiderszang. De Bond van Arbeiders- zangverenigingen (1903-1996), het Amsterdams Arbeiderszangkoor Morgenrood en de Landelijke Stichting voor Strijdmuziek. In 1898 werd het eerste aan de Sociaal Democratische Arbeiders Partij gelieerde arbeiderszangkoor De Stem des Volks, afdeling Amsterdam, opgericht. Daarna werden op verschillende plaatsen in Nederland vergelijkbare koren opgericht, meestal onder de naam Stem des Volks. Met de toename van het aantal koren groeide ook de behoefte om bladmuziek te kunnen lenen. Opnieuw ging het initiatief uit van de Amsterdamse afdeling en dat resulteerde in 1902 in de oprichting van de Bond van Arbeiderszangverenigingen. Kort na de heroprichting in 1946 telde de BAZ in 1952 nog ruim 10.000 leden, maar in de jaren daarna liep het aantal geleidelijk terug. Uiteindelijk leidde dit tot de opheffing van de bond en de toetreding tot de Maatschappij der Toonkunst.

Tot slot moet als belangrijke aanwinst in 1996 genoemd worden het archief van Uitgeverij Van Gennep. Rob van Gennep (1937-1994) stond lange tijd bekend als de linkse uitgever van Nederland. Hij publiceerde pamfletten van actiegroepen, gaf onder de noemer Kritiese Biblioteek maatschappijkritische studies uit en startte in redactionele samenwerking met het IISG een serie over de geschiedenis van de Nederlandse arbeidersbeweging. Naast uitgever van linkse boeken was Van Gennep tevens de ontdekker van Elias Canetti, Günter Walraff en Breyten Breytenbach. Ook 'Oosteuropese' dissidenten als Vaclav Have], György Konrád, Christa Wolf en Stefan Heym introduceerde uitgeverij Van Gennep in Nederland. Tegenwoordig werkt uitgeverij Van Gennep samen met de Bezige Bij. Uit het 22 meter tellende archief, dat onder meer veel correspondentie met bovengenoemde auteurs bevat, komt een beeld naar voren van een professionele, zakelijke uitgever, die met zijn auteurs warme vriendschapsbanden onderhield. De toon van de brieven is hartelijk, en vaak humoristisch. Door zijn grote maatschappijkritische fonds maar ook door zijn vele contacten in dissidente schrijverskringen vormt het archief Van Gennep een mooie aanvulling op de collecties van het IISG die betrekking hebben op sociale- en emancipatiebewegingen in de breedste zin des woords. Het archief zal in de komende periode geïnventariseerd worden, gedurende die tijd zijn de stukken niet toegankelijk.