Sandew Hira

De geheime diensten en de linkse geschiedenis

Geheime diensten hebben een speciale aantrekkingskracht voor historici. De bolsjewieken hebben na de Russische Revolutie de archieven van de geheime dienst uitgeplozen niet alleen voor historische redenen. Victor Serge heeft op basis van de archieven een handleiding opgesteld voor revolutionairen. Het doel was ze leren om te gaan met inlichtingendiensten. De Nederlandse overheid heeft zonder een revolutie de archieven van de Binnenlandse Veiligheidsdienst gedeeltelijk opengesteld. Linkse activisten maken daar gebruik van, niet om handleidingen op te stellen maar om de geschiedenis beter te kunnen beschrijven, hun eigen geschiedenis. In deze rubriek zullen we regelmatig berichten over wat de geheime dienst ons kan leren over de geschiedenis van de Nederlandse arbeidersbeweging. Dit eerste artikel is oriënterend van aard.

'In de nacht van zondag 18 op maandag 19 november '84 hebben wij ingebroken in de Knoopkazerne in Utrecht. Tot dan toe was het officieel geheim dat in die kazerne een kamer was van het (450) Contra Inlichtingendetachement (CID). We hebben die ka- zerne opengebroken en zoveel mogelijk papieren en ander materiaal uit de archiefkasten en buro's meegejat.'

Voor de diverse takken van de veiligheidsdienst en voor de CID in het bijzonder moet deze verklaring van de Aktiegroep Onkruit in het eerste van vier dossiers CID een grote schok zijn geweest. Geheime operaties, werkwijzen, namenlijsten van mensen die in dienst van de CID zijn. Het lag allemaal op straat. 'Maandag liepen we allemaal in een roes rond,' vervolgt de verklaring. 'We hadden de hele nacht natuurlijk niet geslapen en waren ontzettend opgetogen. Het is vreemd om in zo'n roes al die papieren te moeten uitzoeken. We schrokken ons rot van de namenlijsten die ze bijhielden, om op die manier bekenden tegen te komen  ...... Dossier Onkruit had een kaartsysteem gevonden waarop gegevens werden bijgehouden van ongeveer 200 Nederlandse burgers. Die kaarten verwezen naar dossiers die zich op een hoger echelon van de militaire inlichtingendienst bevonden. Uit het materiaal van Onkruit bleek dat Landmachtinlichtingendienst samenwerkte met de Politie Inlichtingen Dienst en de Binnenlandse Veiligheidsdienst bij het verzamelen van informatie over burgers. Onkruit nam kontakt op met die 200 mensen. Enkele tientallen mensen uit deze groep bogen zich over de vraag hoe ze inzage in die dossiers konden krijgen. Een groep twaalf bleef over die juridische stappen ondernamen om die inzage te krijgen. En die vroegen aan de rechter om een uitspraak te doen dat die dossier aan hun beschikbaar gesteld zouden worden door zowel de BVD als de militaire inlichtingendienst en de PID op de grond van de wet openbaarheid van bestuur.

Rogier Vleugels is vanaf het begin betrokken geweest bij deze activiteiten. Hij heeft zelfs een juridisch adviesbureau dat gespecialiseerd is in de wet openbaarheid van bestuur en voert processen o.a. in het kader van activiteiten om inzage te krijgen in dit soort dossiers. Volgens Vleugels hebben intussen 150 mensen intussen inzage gehad, dat is bijna driekwart van het totaal aantal aanvragen. Maar het is niet van een leien dakje gegaan.

Processen
Bij elke proces dat gevoerd werd kreeg men te boren dat inzage niet mogelijk was op grond van de wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten. Daarin staat dat die gegevens niet aan derden, c.q. particulieren ter inzage mogen worden gegeven. De betrokkenen zijn in beroep gegaan bij het Europese Hof van de Rechten van de Mens in Straatsburg met als klacht lat door deze gang van zaken hun burgerrechten geschonden waren. Het secretariaat van het Hof bekijkt de zaak en beslist of er een juridische zaak moet worden gemaakt of dat de feiten op zich duidelijk liggen. Dan kan het Hof direct een besluit nemen. In dat onderzoek gaf de Nederlandse regering toe dat die dossiers bestonden, terwijl in nationale procedures daarover onduidelijk over was.

Het secretariaat van het Hof concludeerde dat de gegevens onrechtmatig waren verzameld, want in de wet zijn er geen beperkingen aangegeven over de omstandigheden waaronder gegevens over burgers verzameld mogen worden. Ook was er geen procedure waardoor de burger een klacht kon indienen tegen instanties die inlichtingen verzamelt. De Europese Ministerraad besloot vervolgens dat de burgers met geld moesten worden gecompenseerd omdat zij in hun recht stonden. Het Hof en de ministerraad besloten niet dat de burgers recht hadden op inzage.

De wending
In de beginjaren negentig besluit Bert van Baggum tegen de staat te proceduren omdat hij het idee heeft dat hij in zijn carrière geschaad is door een dossier dat door de BVD zou hebben en vraagt inzage in dat dossier. Van Baggurn maakte deel uit van een persgroep van de acties tegen de kerncentrale in Dodewaard. De BVD weigert weer op dezelfde gronden. Van Baggum ging in hoger beroep. De Raad van State betrok in haar oordeelsvorming nu echter ook het vonnis van het Europese Hof over de schending van de burgerrechten van de mensen die in beweging kwamen naar aanleiding van de Onkruit-actie. De Raad oordeelde dat de wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten onvoldoende garanties boden aan de burger en dus niet toegepast kon worden. De veiligheid van de staat was niet in het geding in het geval van Dodewaard. In dit geval moet de wet openbaarheid van bestuur worden toegepast en mocht de staat Van Baggum niet weigeren om inzage in zijn dossier te krijgen.

Voorkom vernietiging
Het Van Baggum-arrest was een doorbraak in de processen om inzage te krijgen in de BVD-dossiers. Rond diezelfde tijd maakte de regering bekend dat er een grootscheepse vernietiging van BVD-archieven. Van 100.000 Nederlanders zouden BVD-dossiers worden vernietigd omdat het niet nodig was om ze aan te houden. Dat was voor een aantal mensen die bezig waren om inzage te krijgen in hun dossier aanleiding om de Vereniging 'vereniging voorkom vernietiging' (VVV) op te richten. Het doel van de VVV is te voorkomen dat de dossiers vernietigd worden en mogelijk te maken dat men inzage krijgt in deze dossiers. De processen voor inzage kreeg door het vonnis van de Raad van State een nieuwe impuls. Overleg tussen de BVD en de VVV resulteerde in procedures om inzage mogelijk te maken. 'Wij zijn niet tevreden over deze procedures, maar we hebben wel bereikt dat er nu een begin is gemaakt en 150 mensen enige inzage hebben gehad,' zegt Rogier Vleugels.

Procedure
Nu moet men niet denken dat op de eerste de beste brief aan de BVD vervolgens een pakket met alle aantekeningen van BVD-agenten opgestuurd wordt. Er is een ingewikkelde procedure waarbij men zich aan allerlei regels moet houden voordat men de informatie krijgt. De VVV heeft een doe-het-zelf inzage kit ontwikkeld om mensen behulpzaam te zijn bij het neme van de vele valkuilen. De kit is een stappenplan waarin in zes stappen worden uitgelegd welke problemen overwonnen moet worden bij de onderscheiden regels die gevolgd moeten worden. Een belangrijk criterium is dat de aanvragen verplicht wordt gesteld om de context te geven waarbinnen die informatie gevraagd wordt. Concreet gezegd: je moet opgeven van welke organisatie je lid bent geweest, of wat voor soort acties je hebt bijgewoond. De BVD bekijkt dan vervolgens wat voor soort informatie in je dossier voorkomt en die kun je vervolgens krijgen, mits die informatie niet actueel is. Niet actueel betekent dat het naar het oordeel van de BVD geen gevaar vormt voor de veiligheid van de staat.

Historisch belang
Hoe interessant is de informatie uit de vrijgegeven dossiers nu voor de geschiedschrijving? Het dossier van Cees Kalkman telt 131 pagina's. Kalkman is lid van het Anti-Militaristisch Onderzoeks Kollektief AMOK en lid van het landelijk bestuur van Groen Links. In de jaren zestig was hij actief in de Muurkrant en bij allerlei andere linkse acties. In de kopieën uit zijn dossier heeft de BVD soms delen van de tekst weggelakt of in haar geheel gehaald. Hij word steevast aangeduid met zijn geboortedatum, 'om verwarring te voorkomen met vaders, broers of neven'. Vaak gaat het om korte verklaringen waarin aangegeven wordt dat bij een vergadering of een demonstratie heeft bezocht. Soms wordt vermeld wat hij heeft gezegd. Kennelijk beschikte de BVD over de abonnementenlijsten van bladen als het dagblad De Waarheid, de Anti-fascist, het orgaan van de Anti-Fascistische Oud-Verzetsstrijders Nederland/Bond van Antie-fascisten en Klassenstrijd, het orgaan van de Internationale Kommunisten Bond. Want in zijn dossier komen vermeldingen voor van deze abonnememten.

Als historische documenten zijn de dossier dus gebrekkig. Misschien dat het proefschrift in voorbereiding over wat men kan leren uit de met tipex verwij- derde tekstdelen van deze dossier meer licht kan doen schijnen op hun bruikbaarheid voor historisch onderzoek. Ondanks de onvolledigheid blijft het dossier waardevol. Een combinatie van de informatie uit de verschillende dossiers kan bijvoorbeeld aangeven boe de BVD de verschillende linkse partijen beoordeelde. Volgens Rogier Vleugels, de enige persoon in Nederland die de meeste dossiers kent, onderscheidt de BVD drie fasen in de ontwikkeling van de Socialistische Partij, van een extreem-linkse club met gevaarlijke tendenzen tot een nette democratische partij die nu in de Tweede Kamer zit. De beoordeling van de BVD - of althans van haar informanten - van de diverse partijen is voor historici interessant. De echte beleidsanalyses zijn overigens niet in de dossiers te vinden. De verslagen van informanten kunnen overigens wel een weerspiegeling van deze analyses bevatten. Opmerkelijk is wel dat de laatste jaren de BVD wel veiligheidsanalyses publiceert o.a. over het gevaar van moslimfundamentalisten voor de Nederlandse samenleving. De dossiers hebben andere interessante historische informatie. Zo is te destilleren hoe de BVD te werk ging bij beroepsverboden of bij het bespioneren van mensen die in dienst zijn van vreemde mogendheden, zoals de oud-Spanje-strijders, Nederlanders die in Nicaragua of El Salvador gevochten hebben.

In de komende nummers van Onvoltooid Verleden zal Rogier Vleugels samen met Onvoltooid Verleden aandacht schenken aan deze aspecten.

Met dank aan Cees Kalkman en Rogier Vleugels.
Wie zijn eigen dossier wil inzien kan het beste contact opnemen met de Vereniging Voorkom Vernietiging Postbus 10107 3505 AB Utrecht tel: 030-261.6351 (op donderdag tussen 14.00-17.00 uur).