Jack Otsen

De Russische jaren van Mart Stam

Bij ons thuis waren ze communist en ze vonden dus wat er in de Sovjet-Unie gebeurde altijd fantastisch. De wonderen die het Sovjetvolk voor elkaar wist te brengen, grensden aan het ongelooflijke.
’t Was onder de tsaren een armoedig troepje bijgelovige boeren geweest. Uitgebuite stakkers. Met de hand zaaiden ze een beetje koren en als daar, wonder boven wonder, iets uit opgroeide, maaiden ze het af met kleine sikkeltjes, onder het brommen van treurige liederen. Machines kenden ze niet. Maar toen had Lenin, of was het Stalin, bevolen dat het Russische volk industrieën moest oprichten, grote fabrieken die het land in een onoverwinnelijke stalen reus zouden veranderen, zodat vervolgens de hele wereld voor het communisme zou bezwijken. Daarom werd de stad Magnitogorsk gesticht. Daar, achterhet Oeralgebergte, rezen kolossale hoogovens en walserijenals bij toverslag uit de grond. Immer juichende, onvermoeibare arbeiders bouwden locomotieven. Landbouwmachinesen tractoren voor de boeren, en pantserwagens voor het leger.

Niemand zou het Arbeidersparadijs ooit te lijf durven gaan. In kringen van vooruitstrevende kunstenaars en intellectuelen, zoals mijn vader er een was (hij verdiende zijn brood met het schilderen van reclameborden) werd Magnitogorsk veelvuldig geroemd als de schitterendste overwinning van het marxisme-leninisme en het proletariaat. Ze waren er zelf nooit geweest. Buitenlanders mochten in Magnitogorsk niet komen, want dat zou de werkers maar van hun werk houden. En dan bestond bovendien nog de kans dat zich onder die zogenaamd onschuldige toeristen saboteurs, spionnen van het grootkapitaal en nog andere lakeien van Wall Street zouden schuilhouden. Die Russen waren niet achterlijk, wat denk je.

In bovenstaand fragment beschrijft W.F. Hermans op licht sarcastische toon de prestaties van het Russische volk tijdens het eerste 5-jarenplan onder Stalin. Niet helemaal waarheidsgetrouw, wat je van een romanschrijver ook niet hoeft te verwachten. In werkelijkheid waren er wel degelijk buitenlanders in Magnitogorsk. Onder hen de in Purmerend geboren architect Mart Stam, die vanaf 1930 letterlijk meehielp de industriestad Magnitogorsk uit de grond te stampen.

Naast westerse architecten kregen sympathisanten van het Sowjet-regiem een rondleiding aangeboden. Zo bezocht een internationale schrijversbrigade in 1931 de stad Magnitogorsk. De Sowjet-autoriteiten probeerden deze reizen propagandistisch uit te buiten, wat in dit geval succes had. Jef Last deed er verslag van in het boek Het stalenfundament, in 1933 verschenen bij de Boekengemeenschap der Vrienden van de Sowjet-Unie.

Eén fragment kan volstaan, waarbij aangetekend mag worden dat de schrijver later spijt betuigde over zijn onkritische houding tijdens deze reis.
En op de meest verlaten plaats van deze steppe, honderden kilometers van de naaste stad, honderden kilometers van den naasten spoorweg, verhief zich eenzaam de ronde rug van den magneetberg, neerziend op het smalle riviertje: de Oeral, dat kronkelend zijn weg zocht naar een wankel Tartarendorp in de verte. Vlak onder het wuivende gras, het dunne steppezand en de kaktusachtige planten sliepen, onder het bereik van de hand, die de erst klompen slechts van den grond had op te nemen, haar ontzaggelijke rijkdommen aan magneetijzer, sliepen ongestoord omdat de groote reus Rusland nog niet ontwaakte was, omdat geen kapitalistischeonderneming, hoe winstbelust ook, in de mogelijkheid geloofde om hier, midden in de wildernis, de braakliggende schatten aan erts te ontginnen. Toen trokken over het land de stormen van oorlog, revolutie en burgeroorlog. Toen kwam het bewind der bolsjewieken, het bewind waarvan men in alle kranten der burgerij kon lezen dat het slechts tot afbraak, slechts tot vernietiging en tot het scheppen van een chaos in staat was. In de lente van 1930, ik geef hier eenvoudig de feiten weer zooals ik ze vind in de ‘Sowjet-Unie in opbouw’, kwam de eerste groep arbeiders in deze verlaten steppe. Reeds in het najaar van ’29 had een ploeg ingenieurs een vlakte van 54 vierkante kilometers afgemeten waar de nieuwe stad gebouwd moest worden. Nu bestond het eerste werk in het bouwen van een stuwdam door de rivier de Oeral, 9 meter hoog over een kilometer lengte. 13½ km² steppe werden in een ontzaggelijk reservoir omgeschapen dat 34 millioen kubieke meter water kan bevatten. Het werk werd verricht in een bijna legendarisch tempo. Ploegen arbeiders die onder elkaar een socialistischen wedstrijd aangegaan hadden, maakten herhaaldelijk vrijwillig werkdagen van 12, 14 tot 18 uren. Er waren ingenieurs, die zich ’s nachts 2 uren slaap gunden per etmaal. De chef-ingenieur Stepanof was 38 achtereen volgende dagen en nachten niet van het werk weg te krijgen als een veldheer die zijn troepen geen oogenblik uit het oog wil laten. Het doel werd bereikt, de dam was klaar voor de vorst inzette. Ondertusschen was een spoorweg gebouwd door 250 kilometersteppe, op het vliegveld daalden de eerste aerophaans neer, het radiostation van Magnitogorsk kon reeds iederen dag de resultaten van den arbeid door den aether zenden. Iedere schroef, iedere plank, iedere baksteen moest honderden kilometers ver aangevoerd worden. Toch waren reeds in 1931 de barakken gebouwd voor een leger van 60.000 werkers, in iedere barak brandde het elektrisch licht dat door tijdelijk hulpcentrales, gezamenlijk berekend op 14.800 kilowatt stroom, werd geleverd.

En zo ging het ruim 200 bladzijden door: Stalin kon zich geen betere propagandist wensen.

In architectuurkringen is de reputatie van Stam omstreden. Hij is wegens zijn extreme standpunten wel eens voor een stalinistisch dwaallicht uitgemaakt. Ook dat hij een architect is met een klein oeuvre en dat er zelden zo veel geschreven is over een ontwerper van zo weinig gebouwen. Zelf beschikte Stam ook over een scherpe pen. In zijn geschreven artikelen toonde hij zich een scherpslijper in het architectuurdebat over het Nieuwe Bouwen. Zoals er in zijn functionalistische stijlopvatting – ook welspottend fantasieloos genoemd - geen ruimte was voor ronde vormen, zo leek zijn maatschappijopvatting geen nuances te kennen. Een citaat van Stam uit 1928 ter illustratie: Zoolang duizenden vaders hun huishuur nauwelijks kunnen betalen. Zoolang duizenden gezinnen in kleine ruimten wonen, zijn geldverslindende individuele architectonische liefhebberijen van de architect ontoelaatbaar. Wat men ook mag beweren over Stam, zeker is dat hij het talent bezat op de juiste tijd op de juiste plek te zijn, namelijk daar waar het modernisme in de architectuur de kop opstak. Laten we zijn carrière in vogelvlucht volgen, alvorens toe te komen aan zijn Russische jaren.

Voorman van het Nieuwe Bouwen
Tussen 1919 en 1922 werkte Stam als tekenaar op het Rotterdamse architectenkantoor Granpré Molière waar hij de Zwitserse architecten Werner Moser en Hans Schmidt leerde kennen, twee geestverwanten die zijn weg nog dikwijls kruisten. Vanaf 1922 was hij in dienst van verschillende architectenbureaus in Berlijn, Zûrich en Thun. Hier werkte hij o.a. aan het ontwerp van een nieuw stationsgebouw in Genève. Samen met Hans Schmidt richtte hij het tijdschrift ABC-Beiträge zum Bauen op, waarin ook bijdragen van Werner Moser en de constructivist El Lissitzky werden opgenomen. Met deze Russische kunstenaar maakte hij een ontwerp voor een experimentele wolkenkrabber. Van oktober 1925 tot januari 1926 verbleven Stam en zijn vrouw Lena Lebeau in Parijs waar hij de schilder Piet Mondriaan bezocht in zijn atelier. Veel is er over dit contactniet bekend. Interessant is wat één van Stams biografen hierover schreef: Ähnlich wie Mondrian in der Malerei nach dem Stein der Weisen suchte, tat es Stam in der Architektur. Twee grootmeesters van de rechte lijn: Mondriaan in de schilderkunsten Stam in de architectuur!