Jack Otsen

Klaas Schilder, pionier van het socialisme in Purmerend

Op 25 maart 1883 maakte Purmerend voor het eerst kennis met de beginselen van  de sociaal-democratie. De Purmerender Courant wijdde een hoofdartikel aan het bezoek van Domela Nieuwenhuis, die kwam spreken over het algemeen kiesrecht. Na een tweede bezoek kon het partijblad Recht voor Allen op 28 juni 1883 melden dat een Purmerendse afdeling van de Sociaal Democratische Bond (SDB) was opgericht. Twee maanden later kon in hetzelfde orgaan worden gelezen dat een openbare vergadering – weer met Domela Nieuwenhuis als spreker – werd voorgezeten door ‘onze wakkere partijgenoot Schilder.’

De naam Klaas Schilder zal men vergeefs zoeken in het biografisch woordenboek van het socialisme en de arbeidersbeweging, zijn pioniersrol voor de sociaal-democratie is er niet minder om. Er was moed voor nodig om socialist te worden. Uitsluiting van werk of zoals de latere SDAP-voorzitter F. Schreuder in 1925 schreef: ‘Ik heb ze nog gesproken, die kerels, bezield met het eeuwige woord van Karl Marx: ‘Proletariërs aller landen, verenigt U!’ Als zij met hun boot vol meetinggangers in de sluis lagen, werden zij gestenigd en aan de wal werden zij dikwijls door mensen met hooivorken opgewacht.’

De in Edam geboren Schilder was in 1867 in Purmerend komen wonen. In 1870 overleed zijn echtgenote waarna hij nog in hetzelfde jaar hertrouwde met zijn buurmeisje Johanna Woerdeman. Uit dit huwelijk werden negen kinderen geboren, van wie er drie vroeg overleden. In het dagelijks leven dreef Schilder een kruidenierswinkel in de Hoogstraat. Zelfs in zijn reclame-advertenties kwam hij voor zijn overtuiging uit en prees zijn zaak aan als de goedkoopste winkel, speciaal geschikt voor de werkende stand. Soms leek die liefde voor de medemens wel belangrijker dan de winstverwachting van zijn zaak: ‘Wij hebben een grote voorraad levensbehoeften en zijn niet van plan om er ons mee rijk te woekeren.’ Toch moeten socialisme en ondernemerschap goed te combineren zijn geweest, getuige de uitbreiding en omvorming van zijn winkel in 1905 in koekfabriek ‘Ons Belang.’

De Sociaal Democratische Bond
In 1977 werden de resultaten van het onderzoek naar ontstaan en uitbreiding van de SDB gepresenteerd in het Tijdschrift voor Sociale Geschiedenis. Het succes van het socialisme na 1883 wordt door onderzoekers Van Horssen en Rietveld verklaard uit economische omstandigheden en uit de aanwezigheid van kundige propagandisten. Beide verklaringen lijken op te gaan voor Purmerend. Uit de jaarverslagen van de Kamer van  Koophandel tekenden we de volgende impressies op:
1883 Het valt niet te ontkennen dat in het afgelopen jaar onze gemeente ook iets gevoelde van de malaise die in handel en nijverheid heerste. Op geen gebied viel merkbare vooruitgang te bespeuren.
1884 Gebrek aan werk voor den werkman, daardoor minder verdiensten voor den neringdoende.
1885 De boerenstand leed veel en over ’t  geheel was het voor menig landbouwer moeilijk staande te blijven.

Ook de nering van Klaas Schilder zal te lijden hebben gehad onder dalende omzetten. Zijn klanten zocht hij vooral uit de arbeidersklasse, die te kampen had met lage lonen of – bij werkloosheid – met schamele steunbedragen. In zijn advertenties toonde Schilder zijn solidariteit met de arbeiders. Zijn reclametaal sloot aan bij de retoriek uit het socialistische gedachtegoed. In 1889 liet hij de volgende tekst in een advertentie afdrukken:
‘Indien het waar is dat de rijzing der marktwaarde der levensbehoeften ontstaat door de vele regen in den laatsten tijd, dan is dit de enige rechtskundige rede waarom ooit de levensbehoeften in prijs verhoogd mogen worden. Alle andere prijsverhooging der levensbehoeften is diefstal van de gebruikers. Het is den gebruikers hetzelfde, of wij die ons vrijwillig belasten met de levering van levensbehoeften, veel of weinig omzetten. Men behoeft levensbehoeften om te blijven leven! In een plutocratische maatschappij, dat is een samenleving van menschen waar men zonder geld niets bekomen kan, daar zijn de gebruikers verplicht om te zorgen dat zij voor het minste geld de meeste levenbehoeften in hun bezit krijgen, want voor het geld dat daardoor wordt uitgewonnen, kunnen zij zich andere zaken verschaffen. De gebruikers zoo kort mogelijk naast de voortbrengers en door arbeidsverdeeling steeds in ’t bezit van geld. Dat is een rechtmatige eisch op het leven.’

Naast de economische malaise moet het succes van de SDB in Purmerend grotendeels op het conto van de persoon Klaas Schilder geschreven worden. Hij had leiderscapaciteiten, was sociaal bewogen en kon spreken in het openbaar. Hij was correspondent voor het partijorgaan Recht voor Allen en onder zijn voorzitterschap werd in 1885 deelgenomen aan de kiesrechtmeeting in Den Haag. In hetzelfde jaar leidde Schilder de oprichtingsvergadering van de Hoornse afdeling van de SDB, waar Domela Nieuwenhuis als spreker optrad.

Aangezien de SDB in Purmerend geen archief heeft nagelaten, zijn ons weinig namen overgeleverd van Purmerendse socialisten. Schreuder noemt in zijn artikel ter herdenking van het 25-jarig bestaan van de SDAP nog J. Schrieken, L. Switzer en J. Fonteijn. Zoals gezegd: de eerste socialisten hadden moed nodig om voor hun beginselen uit te komen. Zij werden beticht van allerhande negatieve zaken: ze waren onvaderlandslievend, anti-koningshuis, anti-godsdienst en ze waren relschoppers. Vaak waren ze het mikpunt van spot. Op Schilder had men zelfs verschillende liedjes gemaakt, die op nationale feestdagen werden gezongen.

Na een spreekavond van Domela Nieuwenhuis in 1885 in café Springer bij de Kaasmarkt schreef een verslaggever in Recht voor Allen: ‘Ofschoon het socialisme ook aldaar hevig wordt tegengewerkt, toch vorderen wij en wordt de geest der arbeiders meer en meer goedgezind voor ons. ’t Is ook alleen onkunde die hen afhoudt om met ons te strijden voor hun belangen.’ Een maand later kwam een landelijk kopstuk van de Bond, J. Fortuyn,  deze onkunde bestrijden met een cursusvergadering marxisme.

Ook kon Schilder op regelrechte tegenwerking rekenen bij zijn poging om in de gemeenteraad te komen. Toen hij in 1889 op de kandidatenlijst van kiesvereniging Plicht en Recht verkozen werd, bedankte het bijna voltallige bestuur met als reden, dat zij zich niet kon verenigen met de socialistische beginselen van de kandidaat. Voorzover bekend heeft Schilder nooit geprobeerd onder de vlag van de SDB een raadszetel te veroveren.

Zo’n tien jaar lang- van 1888 tot 1898 - werd weinig meer vernomen van de socialistische beweging in Purmerend. Waarschijnlijk is de SDB in 1890 opgehouden te bestaan. Wanneer socialistische propagandisten als Domela Nieuwenhuis of Fortuyn een vergadering belegden, kozen zij voor een établissement in Middenbeemster en meden zij Purmerend. Toen W.P.G. Helsdingen  in 1891 een propagandatocht door Waterland maakte, liet hij in een krantenadvertentie de volgende tekst afdrukken: ‘Te Purmerend durft men geen lokaal af te staan.’ F. Schreuder schreef in zijn eerder aangehaald artikel: Na de opheffing van de socialistenbond (bedoeld moet zijn de SDB – J.O.) was het hier geruime tijd een dooie boel; van politiek leven der arbeidende klasse was bijna geen sprake; het scheen of allen lam geslagen waren. Wel waren er enige vakorganisaties, zoals de bond van onderwijzers, de typografen en sigarenmakers.’

Werkliedenvereniging Vooruit
Niet alleen als voorman van de SDB, ook in de activiteiten voor werkliedenvereniging Vooruit had Schilder een belangrijk aandeel. Het begin van organisatie in de arbeidersbeweging van Purmerend valt exact te dateren met de oprichting van deze werkliedenvereniging in december 1869. Geen vakorganisatie in de moderne betekenis van het woord, want van strijd voor arbeidsvoorwaarden was geen sprake. Verheffing van de arbeidersklasse was het voornaamste doel. Onder leiding van liberale voorzitters ontplooide de neutrale vereniging tal van activiteiten op maatschappelijk gebied. De afdeling Steun in Ziekte beschermde haar leden tegen de gevolgen van ziekte. Er was een Weduwenfonds en Winterhulp, de vereniging verzorgde culturele avonden en gaf leiding aan een school voor huisvlijt. Onder leiding van effectenhandelaar H.C. Oud werd eind 19e eeuw de afdeling Woningbouw opgericht. In 1903 werden de eerste arbeiderswoningen in de Vooruitstraat opgeleverd. Negen jaar later realiseerde zij de bouw van het verenigingsgebouw aan het andere einde van de Vooruitstraat. In 1911 verrees dit creativiteitscentrum met vier arbeiderswoningen, een ontwerp van architect J.J.P. Oud, zoon van de voorzitter. Het hoog opgetrokken gebouw werd van binnen versierd met wandschilderingen door Jac. Jongert.

In het laatste kwart van de 19e eeuw telde de Werkliedenvereniging zo’n 400 leden, bijna de helft van het totaal aantal werklieden. Volgens een telling uit 1889 bestond de beroepsbevolking uit 825 werklieden. Al moet hierbij opgemerkt worden dat Vooruit een gemengde vereniging was: onder haar leden telde zij ook ondernemers, onderwijzers en predikanten. Het heeft er alle schijn van dat het succes van Vooruit remmend werkte op de ontwikkeling van een socialistische arbeidersbeweging. De grootste noden van de arbeidende klasse in Purmerend werden gelenigd, waardoor de socialisten de wind uit de zeilen werd genomen.

Toch kwam er aan het eind van de 19e eeuw uit de notulen enig ongenoegen naar voren. In 1894 werd een voorstel om Vooruit aan te sluiten bij het Algemeen  Nederlandsch Werkliedenverbond (A.N.W.V.) gevolgd door een uitnodiging aan voorzitter B.H. Heldt om hierover te komen spreken. Na een voorlichtingsbijeenkomst werden geen concrete stappen ondernomen. Toen in hetzelfde jaar Vooruit-voorzitter J. Prins aftrad en L. Switzer als kandidaat naar voren werd geschoven, maakte de secretaris melding van diens redenen voor afwijzing: ‘….het reglement dat verbiedt politieke vraagstukken te bespreken, dat alles is niet naar zijn zin. Onze vereniging bestaat nu 25 jaar en wij varen steeds in hetzelfde sop; de tijdstroom is geheel van richting veranderd en nog steeds hebben wij de bakens niet verzet.’

Onder voorzitter Oud kwam reglementswijziging weer ter sprake, toen een lid voorstelde om op de dag van de arbeid mee te doen aan een demonstratie voor de achturen-werkdag. Omdat het een politiek vraagstuk betrof, werd afwijzend beschikt. In schrille tegenstelling tot wat zich een jaar tevoren had afgespeeld, toen Oud voorstelde aan de kroningsfeesten – Wilhelmina werd in 1898 ingehuldigd – mee te doen. Vele leden, onder wie J. Beets, hadden bezwaren tegen deelneming. Er volgde een onverkwikkelijk twistgesprek, waarbij duidelijk werd dat niet alleen het neutrale karakter van Vooruit ter discussie stond, ook dat binnen de werkliedenvereniging de tegenstellingen tussen werkgevers en werknemers zich openbaarden.

Beets: ‘Ja mijnheer de voorzitter, ik blijf erbij dat het feest of het deelnemen aan de optocht niet te pas komt.’
Oud: ‘Wij staan lijnrecht tegenover elkaar. Ik vind het onaangenaam en zou bijna wenschen dat de heer Beets, die zich hier blijkbaar niet thuisvoelt, geen lid was.’
Beets: ‘Ik maak een onaangename indruk?’
Oud: ‘Nee, maar ’t is onaangenaam telkens met die ideeën voor den dag te komen, die in eene vereniging als de onze eigenlijk niet aan de orde zijn en storend werken. Laat ons eendrachtig zijn en samenwerken.’

Na stemming bleken 55 leden de voorzitter te steunen en 28 leden Beets. Niet bekend is wanneer Klaas Schilder lid was geworden van Vooruit. In 1883 was hij opgetreden als spreker op een verenigingsavond, waarschijnlijk om de uitgangspunten van de SDB toe te lichten. Of hij toen ook al lid was? Zeker is wel dat Schilder in 1895 tot het bestuur toetrad en in 1901 tot vice-voorzitter van Vooruit werd gekozen.

Kiesvereniging Plicht en Recht
Om een goed beeld te krijgen van Schilder als pionier van het socialisme in Purmerend moet ook zijn rol binnen de plaatselijke politiek bekeken worden. Het politieke bedrijf was een elitair gebeuren, omdat de meeste mensen uitgesloten waren van het kiesrecht. Door de hoge belastingdrempel waren eind 19e eeuw slechts 729 mannen gerechtigd hun stem uit te brengen. Onnodig te zeggen dat onder het kiezersvolk weinig arbeiders vertegenwoordigd waren. Dat moest Klaas Schilder ervaren, toen hij zich kandidaat stelde. Tussen 1885 en 1889 deed hij vijf keer - op persoonlijke titel -  mee aan de verkiezingen. Het hoogst behaalde aantal stemmen bedroeg acht.

Hoewel de SDB als partij in Purmerend nooit aan verkiezingen deelnam, trok het wel samen op met de kiesrechtbeweging. Klaas Schilder was erbij, toen in 1885 een grote demonstratie werd gehouden in Den Haag. In 1889 probeerde hij via de kiesvereniging Plicht en Recht een plek in de gemeenteraad in te nemen. Het mag vreemd lijken dat Klaas Schilder als voorman van de SDB tegelijkertijd lid was van de liberaal georiënteerde kiesvereniging en voor deze politieke groepering in de raad wilde komen. Zoals we nog uit de doeken zullen doen: deze combinatie bleek inderdaad niet te werken, hoewel de politieke scheidslijnen in die tijd nog niet zo scherp getrokken waren.

Van partijvorming was geen sprake en al te scherpe politieke meningsverschillen openbaarden zich nagenoeg niet. Pas in 1881 ontstaan de eerste politieke organisaties, namelijk de kiesvereniging Plicht en Recht en de kiesvereniging Purmerend. Een kiesvereniging fungeerde als een soort selectiemiddel voor aankomende raadsleden. In de jaarlijkse bijeenkomst werden één of meer mannen via hoofdelijke stemming voor een politieke post voorgedragen. De gekozen kandidaten deden mee aan de raadsverkiezing maar bonden zich niet aan een programma en waren evenmin verantwoording schuldig aan hun kiezers.

In 1889 werd Klaas Schilder door de kiesvereniging Plicht en Recht gekandideerd, tezamen met nog twee leden. Hij vergaarde bij de verkiezingen 72 stemmen, te weinig voor een raadszetel. Toch kwamen bij de kandidaatsstelling van Schilder de eerste spanningen in het politieke krachtenveld aan het licht. Omdat men zich niet kon verenigen met de socialistische beginselen van kandidaat Schilder, zegden enkele bestuursleden hun zetel en lidmaatschap op. De verwikkelingen rond Schilder  - ook in de plaatselijke krant uitvoerig belicht – geven aan dat eind negentiende eeuw de politieke tegenstellingen scherper werden.
Blijft de vraag waarom Schilder de liberaal georiënteerde kiesvereniging Plicht en Recht als vehikel gebruikte om in de raad te komen. Was het omdat verkiezing op persoonlijke titel niet lukte? Opmerkelijk is wel dat zijn kandidaatsstelling samenviel met het uiteenvallen van de SDB in Purmerend.

Klaas Schilder: sociaal-democraat of links-liberaal
Beroemd is de in socialistenkringen vaak gestelde vraag wat er moest gebeuren na de dag van de revolutie. Of de vroege socialisten een concreet idee hadden van de dictatuur van het proletariaat? Uit het feit dat de SDB zich inzette voor algemeen kiesrecht valt te concluderen dat de heilstaat ook via parlementaire weg was te bereiken. Na 1893, toen een SDB-congres zich uitsprak tegen deelname aan verkiezingen, kwamen de socialisten in een meer revolutionair vaarwater.

Het lijkt er op dat Klaas Schilder na de koerswijziging van de SDB zich bekeerde tot het links-liberalisme. Geschoold in de theorie van het marxisme maar in de praktijk strevend naar een kalme oplossing van de sociale kwestie. Wellicht speelde socialistenhaat hem parten. Was het toeval dat de bevriende café-eigenaar Buijs in 1893 vertrok naar het naburige Zuidoostbeemster om als uitbater van De Nieuwe Tuinbouw onderdak te bieden aan socialistische propagandisten? In ieder geval was de rol van de SDB na 1890 in Purmerend uitgespeeld.

Toch hadden de kiesrechtmanifestaties en het optreden van de SDB gezorgd voor een toenemende belangstelling voor politieke zaken. Het maatschappelijke debat werd voortgezet door de kiesvereniging Plicht en Recht, die in de jaren negentig telkens gerenommeerde sprekers uitnodigde. Ook Klaas Schilder nam aan dit debat deel, waaruit bleek dat hij zijn ideologische veren nog niet had afgeschud.

In 1892 ging Schilder in debat met Tweede Kamerlid Tijdens die een plan voor droogmaking van de Zuiderzee als werkverschaffingsproject verdedigde. Schilder opponeerde dat hij de voorkeur gaf aan afschaffing van privé-bezit van grond en dat het geld van leger en marine beter ingezet zou kunnen worden voor werkverschaffing. Letterlijk noteerde de verslaggever: ‘…zijn partij altijd de wegbereider geweest is van al het goed wat zo langzamerhand gekomen is en nog komen zal, daarbij de heer Tijdens uitnodigende tot zijne partij toe te treden.’

In 1893 kwam de liberaal M.W.F. Treub zijn afkeer van staatssocialisme betuigen. Ook hiertegen kwam Schilder in het geweer. Vervolgens kwam H. Wertheijm spreken over hervorming van het erfrecht. Schilder vond het een onaantrekkelijk onderwerp en liet het merken ook: ‘Er valt voor de meesten niets meer te erven, we zijn zowat allemaal onterfd. Hij acht het wenselijk het privaat erfrecht af te schaffen en alles aan de staat te brengen. De crisis wordt bij den dag bedenkelijker: vroeger kon een werkman genoeg verdienen voor zijn gezin, maar tegenwoordig met al die machines gaat dat niet meer. De staat moet de regeling der erfenissen niet overlaten aan de notarissen, daar deze nog harder lopen dan de paarden van Carré.’

In de volgende jaren kwamen nog Vitus Bruinsma – voorzitter van de Bond voor Algemeen Kies- en Stemrecht -  en de linkse liberaal C.V. Gerritsen hun politieke boodschap uitventen, waarbij Schilder niet als debater optrad. Inmiddels was in 1894 de Sociaal Democratische Arbeiderspartij (SDAP) opgericht, waarmee deze de opvolger werd van de SDB als partij, die het arbeidersparadijs langs politieke weg wilde bereiken. Klaas Schilder lijkt geen bemoeienis te hebben gehad met de oprichting van de Purmerendse afdeling in 1904. Ook wordt hij niet als lid genoemd in de spaarzaam overgeleverde geschriften van deze partij. Naast de SDAP binden in deze tijd ook vakbonden de strijd aan met werkgevers om te komen tot betere arbeidsvoorwaarden. Purmerend telde eind 19e eeuw vakorganisaties van typografen, sigarenmakers en timmerlieden. In deze socialistisch georiënteerde bonden kwamen we ook leden tegen van de vereniging Vooruit  Zij voerden binnen Vooruit oppositie tegen het neutrale karakter van de vereniging. Vergeefs, want voorzitter Oud hield alle reglementswijzigingen tegen en bleef zich verzetten tegen deelname aan de socialistische 1-meiviering. Ook bestuurslid Schilder onttrok zich niet aan dit beleid, ondanks het advies van de landelijke SDAP-voorman P.J. Troelstra. Deze hield in 1898 een redevoering in Purmerend met als titel: ‘De strijd der arbeiders’, waarin hij zijn gehoor  het volgende voorhield: ‘Organisatie is het enige wapen. Het reglement van de werkliedenvereniging Vooruit is niet van deze tijd.

Hoe innig de relatie Schilder – Oud in de loop der jaren geworden was, wordt bewezen door twee gebeurtenissen. Bij de eerste steenlegging van cursusgebouw Vooruit in 1911 nam Schilder het woord, zeggende: ‘Mijnheer de voorzitter, één van de aangenaamste ogenblikken in mijn leven is heden aangebroken. Veel is door u gezegd, maar laat ik er iets aan toevoegen en beginnen bij de oprichting. 42 Jaar geleden waren er mannen in onze gemeente, die voelden dat patroon en knecht niet moeten staan tegenover elkaar als vijanden, maar als mensen, die beiden in hun functie de belangen hun toevertrouwd, hebben te dienen. Reeds korte tijd na de oprichting rees de gedachte bij hen op: we dienden een eigen gebouw te hebben om daar te beginselen te verkondigen en in praktijk te brengen, die ons dierbaar zijn. Nu is dit ogenblik, dit voor mij zo aangrijpende ogenblik, dat de vervulling van een mijner idealen meebrengt, aangebroken.
Hoe had ik het toen kunnen verwachten, want ’t tijdperk heb ik beleefd dat de vereniging kwijnde, tot gij kwaamt als voorzitter en met krachtige hand de leiding nam.’

Voorzitter H.C. Oud – van 1909 tot 1915 tevens wethouder – dankte in zijn weerwoord de heer Schilder ‘…erkennende de krachtige steun die Schilder steeds in de vereniging was, tevens wensende dat de heer Schilder nog jaren lang getuige moge zijn van de bloei der vereniging.’

De tweede gebeurtenis speelde zich af in 1914 bij de begrafenis van Klaas Schilder. In een herdenkingsartikel was het volgende te lezen: ‘De heer H.C. Oud bracht bij de geopende groeve èn als vriend èn als voorzitter van de Werkmansvereniging Vooruit een laatste groet aan de gestorvene. Spreker huldigde de man, die met zijn heldere blik, met zijn vooruitstrevende gedachten zijn tijdgenoten vooruit was en daardoor in vroegere jaren ook aan miskenning had blootgestaan. Als bestuurslid van de werkmansvereniging was hij een stuwende kracht, als vriend een trouwe, onvergetelijke vriend. Zijn as rust in vrede.'

Slot
Bij de vroege Purmerendse socialisten missen we het straatrumoer, zo nadrukkelijk aanwezig bij de Amsterdamse socialisten, zoals beschreven in de dissertatie van Dennis Bos. Jammer genoeg ontbreken politie-archieven, bovendien hebben partijleden verzuimd hun ervaringen op schrift te stellen. Het enige SDAP-lid dat dit wel heeft gedaan, schreef zijn artikelenreeks in 1925. Niet echt een tijdgenoot, hoewel we hieruit wel hebben kunnen lezen dat socialisten te vrezen hadden van uitsluiting van werk en vernielingen aan huizen. Over colportage van het partijblad Recht voor Allen, gepaard gaand met demonstraties en maatschappelijke onrust, is in de lokale kranten niets te lezen. Dat het er niet altijd zachtzinnig toegegaan zal zijn, kunnen we concluderen uit het vertrek van de bevriende zaaleigenaar Buijs. Zo’n tien jaar lang durven kroeghouders hun établissement niet meer ter beschikking te stellen van socialistische bijeenkomsten, bang voor de rellerige sfeer en daaruit voortvloeiend ongemak.
Ook de pers stond tamelijk afwijzend tegenover de vroege socialisten: de meeste aankondigingen van vergaderingen en politieke bijeenkomsten werden gepubliceerd in Recht voor Allen en niet in de lokale kranten. Het al eerder gememoreerde hoofdartikel in de Purmerender Courant uit 1883 kan als typerend worden beschouwd voor de behoudende opstelling van de schrijvende pers: ‘Wij keuren het zendingswerk van sociaal-democraten onder de bevolking van fabriekssteden onvoorwaardelijk af. Het sociaal-democratisme is een gezonde kern, omwoeld van een hoop bombast. Slechts aan zeer ontwikkelde mensen gelukt het, eerst na jaren van studie, dit kluwen af te wikkelen. Geef het half-ontwikkelden in handen om het geheim dat er inzit, aan geheel onontwikkelden te ontvouwen, en wat is het gevolg? – Dat men lieden, die dag aan dag hard moeten werken om met vrouw en kinderen te blijven leven, het hoofd op hol brengt met dingen, waarvan zij tittel noch jota begrijpen, temeer wijl die onbegrijpelijke dingen hun worden geleraard door personen, die ’t zelf niet al te goed begrijpen.’

Klaas Schilder was de pionier van het socialisme in Purmerend. Vanaf 1883 tot 1890 gaf hij leiding aan de SDB. We weten niets over ledentallen. Enkele namen zijn ons overgeleverd, hoewel je soms niet aan de indruk kan ontkomen dat winkelier Schilder in zijn eentje de partij vormde. Na opheffing van de SDB bleef Schilder zijn socialistische principes trouw, getuige diens optreden in de debatten binnen de kiesvereniging Plicht en Recht. Zijn lidmaatschap van de werkliedenvereniging Vooruit roept vragen op: hoe kon een socialist lid zijn van een vereniging die de klassenstrijd afwees?

Wellicht moeten we een antwoord op deze vraag zoeken in diens relatie met Vooruit-voorzitter H.C. Oud. Klaas Schilder bewonderde Oud, een maatschappijhervormer die meer vertrouwde op particulier initiatief dan op initiatieven van de staat. In zijn bestuursperiode maakte  de werkliedenvereniging een bloeiperiode door en stegen de ledentallen tot boven de 500. De  gerealiseerde sociale woningbouw kwam tot stand ondanks tegenwerking van het gemeentebestuur. Hierin moet de verklaring liggen voor de ambivalente opstelling van Schilder: hij combineerde de retoriek en het sentiment van de sociaal-democraten met de daadkracht van de linkse liberalen.

De persoon Klaas Schilder, die we niet in de annalen van de officiële geschiedschrijving zullen aantreffen, is hiermee aan de vergetelheid ontrukt. Alhoewel zijn naam nog één keer voorkwam in een raadsdebat uit 1923. Toen stelde het communistische raadslid J. Westmijse voor om de Bernard Nieuwentijtstraat – ‘aan de meeste Purmerenders onbekend’ – te wijzigen in de Klaas Schilderstraat. Men was hem nog niet vergeten! Het voorstel werd wel afgestemd: het werd Klaas Schilder postuum niet gegund.


Bronnen en literatuur
De SDB-afd. Purmerend heeft geen archief nagelaten. In de lokale kranten – Schuitemakers Purmerender Courant en de Purmerender Courant – stonden sporadisch aankondigingen van partijbijeenkomsten.
In het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis werden de jaargangen 1883-1889  van het partijorgaan Recht voor Allen doorgenomen. Van het SDB-partijarchief in het IISG werden de jaarverslagen 1882-1889 doorgenomen. Eén keer kwam de naam Klaas Schilder in de stukken voor: op de presentielijst van de jaarvergadering 1889.

Het Waterlands Archief bezit een notulenboek van de werkliedenvereniging Vooruit. Alle pagina’s tot 1893 zijn er zichtbaar uitgescheurd, zodat slechts een beperkte periode – 1893-1905 – kon worden bestudeerd. Alle informatie over kiesverenigingen en vakverenigingen is afkomstig uit bovengenoemde lokale kranten, ook in te zien in het Waterlands Archief. Net als jaarverslagen van de Kamer van Koophandel en de Gemeenteverslagen uit de betreffende periode.

Dennis Bos, Waarachtige Volksvrienden. De vroege socialistische beweging in Amsterdam 1848-1894, Amsterdam 2001.
Ger Harmsen, Historisch overzicht van socialisme en arbeidersbeweging in Nederland, deel 1, Nijmegen z.j.
P. van Horssen en D. Rietveld, 'De Sociaal Democratische Bond. Een onderzoek naar het ontstaan en haar afdelingen en haar sociale structuur', in: Tijdschrift voor Sociale Geschiedenis, nr. 1, mei 1975, pag. 5-71.
P. van Horssen en D. Rietveld, 'De Sociaal Democratische Bond (II)', in: Tijdschrift voor Sociale Geschiedenis, nr. 7, februari 1977, pag. 3-54.
Martin Schouten, De Socialen zijn in aantogt, Amsterdam 1976.
F. Schreuder, Enige herinneringen t.g.v. het 20-jarig bestaan van de SDAP, Schuitemakers Purmerender Courant, jrg. 1925.